رسولی و پاک طینت(۱۳۹۰) در پژوهشی به «بررسی نقش رسانه های جمعی در شکل گیری سرمایه اجتماعی در بین شهروندان شهر یزد» پرداختند. حجم نمونه این پژوهش شامل ۳۷۰ نفر از شهروندان شهر یزد است. یافته های پژوهش نشان می دهد بین میزان استفاده از رسانه های جمعی و سرمایه اجتماعی همبستگی وجود دارد و از آنجایی که هر دو متغیر یعنی رسانه های جمعی و سرمایه اجتماعی، در سطح فاصلهای اندازه گیری شده اند از ضریب همبستگی پیرسون بهره گرفته شده است. همچنین نتایج موید آن است که همبستگی مستقیمی بین متغیر مستقل تحقیق یعنی میزان استفاده از رسانه های جمعی با سرمایه اجتماعی و ابعاد آن(اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و هنجار اجتماعی) وجود دارد.
جعفرنیا(۱۳۸۹) در تحقیقی به بررسی «رابطه استفاده از رسانه های جمعی با سرمایه اجتماعی سرپرستان خانوار در شهر خور موج» پرداخت. هدف اصلی این مقاله، سنجش نقش رسانه های جمعی در افزایش سرمایه اجتماعی در میان سرپرستان خانوار شهر خورموج می باشد. نمونه آماری این تحقیق شامل ۴۰۰ نفر از سرپرستان خانوار شهر خورموج که با بهره گرفتن از جدول نمونه گیری لین و به روش نمونه گیری تصادفی سیستماتیک انتخاب شدند. برای گرد آوری داده از روش پیمایش و ابزار پرسشنامه و مصاحبه حضوری استفاده شده است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می دهد که متغیر رسانه در دو بعد رسانه های چاپی و الکترونیکی با چهار بعد سرمایه اجتماعی(اعتماد و قابلیت اعتماد،، نوع هنجارها، عضویت در شبکه های اجتماعی و آگاهی و توجه به امور عمومی، سیاسی و اجتماعی) ارتباط معناداری دارد. نتایج رگرسیونی پژوهش حاضر حاکی از آن است که بین دو متغیر عضویت در شبکه ها و آگاهی اجتماعی به عنوان سرمایه اجتماعی دارای ارتباط معناداری نمی باشد ولی با سایر ابعاد معنادار است.

محمدی و همکاران(۱۳۸۹) در تحقیقی به «بررسی جامعه شناسی رابطه سرمایه اجتماعی و اعتیاد اینترنتی در بین جوانان شهر همدان» پرداختند. جامعه آماری این تحقیق جوانان شهر همدان بودهاند که با روش نمونهگیری گلوله برفی، تعداد ۱۳۸ نفر به عنوان حجم نمونه انتخاب شدهاند. نتایج تحلیل داده ها حاکی از آن است که میزان اعتیاد به اینترنت در میان پسرها(۰۵/۴۱) و در میان دخترها(۴۱/۳۶) است. همچنین یافته های پژوهش حاکی از عدم وجود رابطه معنی دار بین اعتیاد به اینترنت و سرمایه اجتماعی است. همچنین نتایج موید آن است که بین متغیرهای سن، رشته تحصیلی و اعتیاد به اینترنت نیز رابطه معنی داری مشاهده نشده است، اما بین اعتیاد به اینترنت و جنسیت این رابطه معنی دار بوده است.
کفاشی(۱۳۸۸) در تحقیقی به« بررسی تاثیر اینترنت بر ارزشهای خانواده»پرداخت. نمونه مورد مطالعه ۳۸۴ نفر از دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودهن هستند که با روش نمونه گیری طبقه بندی شده متناسب با حجم و در نهایت با بهره گرفتن از روش تصادفی ساده انتخاب شدهاند. نتایج این پژوهش بر وجود یک رابطه آماری معکوس در بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته حکایت دارد. نتایج حاکی از آن است که میانگین نمره ارزش های خانوادگی دانشجویانی که به اینترنت دسترسی دارند به تفکیک طول دسترسی (روزانه وهفتگی وماهانه) تفاوت معنی داری وجود دارد. به عبارت دقیق تر،حد اکثر تفاوت میانگین ارزش های خانوادگی مربوط به افرادی است که روزانه از اینترنت استفاده می کنند و حداقل آن مربوط به افرادی است که ماهانه از اینترنت استفاده می کنند.همچنین محقق دریافت که ارزشهای خانوادگی دانشجویانی که به اینترنت دسترسی دارند به تفکیک مکان استفاده اینترنت(دانشگاه یا کافی نت) تفاوت معنی داری نشان می دهد.
جواهری و بالاخانی(۱۳۸۵) در تحقیقی با عنوان« رسانه جمعی و اعتماد اجتماعی: بررسی تاثیر رسانه های جمعی بر اعتماد اجتماعی» به بررسی تاثیر رسانه های جمعی بر اعتماد اجتماعی تهرانی پرداختند. تحقیق حاضر در چارچوب روش پیمایشی با نمونهای ۴۰۰ نفری از شهروندان تهرانی انجام گرفته است. در این راستا رابطه استفاده از سه نوع رسانه جمعی(تلویزیون داخلی، تلویزیون ماهوارهای و روزنامه) با سه نوع اعتماد میان فردی، عام و نهادی بررسی شد. نتایج این تحقیق نشان داد که میزان استفاده از رسانه های جمعی با اعتماد میان فردی رابطه معنی داری ندارد، اما با اعتماد عام و نهادی رابطه دارد، دیگر آن که نوع مالکیت و شیوه مدیریت بر رسانه، با اعتماد اجتماعی ارتباط دارد. همچنین یافته های تحقیق حاکی از آن است که بین میزان تماشای برنامه های تلویزیون داخلی و برنامه های تلویزیون ماهوارهای با اعتماد عام رابطه وجود ندارد.
جواهری و باقری(۱۳۸۶) در تحقیقی به بررسی«تاثیر استفاده از اینترنت بر سرمایه اجتماعی و انسانی(مطالعه موردی دانشجویان دانشگاه تهران)» پرداختند. فرضیات اصلی تحقیق عبارتند از: ۱- استفاده از اینترنت با میزان سرمایه اجتماعی افراد رابطه مثبت دارد. ۲- استفاده از اینترنت با میزان سرمایه انسانی افراد رابطه مثبت دارد. جامعه اماری تحقیق حاضر شامل ۴۰۰ نفر از دانشجویان دانشگاه تهران در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا می باشد. نتایج به دست آمده از تحقیق حاضر، فرضیات تحقیق را تایید می کند و نشان می دهد که الگوی استفاده از اینترنت با میزان سرمایه اجتماعی و سرمایه انسانی افراد رابطهای مستقیم و معنادار دارد.
۲-۴-۲- پژوهش های انجام شده در خارج از کشور
هومیرو و همکارانش^[۳۸](۲۰۱۲) در تحقیقی با عنوان« رسانه های جمعی استفاده می شوند برای اخبار، سرمایه اجتماعی فردی، تعهدات مدنی و مشارکت سیاسی» به بررسی اینکه چگونه رسانه های دیجیتال برای مقاصد اطلاعاتی استفاده می شوند و بطور مشابه به رشد فرایندهای دموکراتیک و ایجاد سرمایه اجتماعی کمک می کنند، پرداختند. نمونه آماری این تحقیق شامل ۴۷۵ نفر که بر اساس دو متغیر جنس(۲/۵۰ درصد مردان و ۸/۴۹ درصد زنان) و سن( ۳۰ درصد گروه سنی ۱۸-۳۴ساله؛ ۳۹ درصد گروه سنی ۳۵-۵۴ ساله، ۳۱ درصد سنی ۵۵ ساله و بیشتر) انتخاب شدند، می باشد. نتایج این تحقیق نشان دادکه پس از کنترل متغیرهای جمعیت شناختی، رسانه های دیجیتالی می توانند پیش بینی کننده قوی و مثبت از سرمایه اجتماعی افراد و رفتارهای مشارکتی سیاسی و مدنی آنان باشند. همچنین از رسانه های جمعی بیشتر برای بدست آوردن اخبار و سرمایه اجتماعی فردی و مشارکتهای مدنی و سیاسی استفاده می شود.
بارنچستر و همکاران^[۳۹](۲۰۱۱) در تحقیقی با عنوان«گشت و گذار به تنهایی؟ اینترنت و سرمایه اجتماعی: شواهدی از یک اشتباه پیش بینی نشده تکنولوژیی» به بررسی اینکه چگونه اینترنت بر ابعاد مختلف سرمایه اجتماعی تاثیر می گذارد، پرداختند. نمونه آماری این تحقیق شامل ۲۸۰۰ نفر از شهروندان المان شرقی بودکه همگی به تلفن همراه دسترسی داشتند. نتایج این پژوهش نشان داد که هیچ شاهدی دال بر این وجود ندارد که سرمایه اجتماعی از طریق استفاده از اینترنت کاهش می یابد. بعلاوه نتایج نشان داد که اینترنت در برخی از اقدامات از جمله فعالیتهای اجتماعی کودکان، حتی اثرات مثبت قابل توجهی دارد.
اولکن^[۴۰](۲۰۰۹) در تحقیقی با عنوان«آیا تلویزیون و رادیو ، سرمایه اجتماعی را نابود می کنند؟ شواهدی از روستاهای اندونزی» به بررسی تاثیر رادیو و تلویزیون بر میزان سرمایه اجتماعی پرداخت. وی در این راستا از داده های جمع آوری شده توسط سازمان مرکزی آمار اندونزی(BPS) در دوره زمانی ۱۹۹۰ تا ۲۰۰۳ استفاده کرده است که این داده ها از ۱۷۸۴۹ نفر در سال ۱۹۹۱ و ۱۵۵۸۳۲ نفر در سال ۲۰۰۳ بدست آمده است. نتایج این پژوهش نشان داد که افزایش سیگنالهای دریافتی که منجر می شد پاسخگویان زمان بیشتری به تماشای تلویزیون و گوش دادن به رادیو سپری کنند، با کاهش مشارکت در سازمانهای اجتماعی و کاهش اعتماد همراه است.
چریستوفر^[۴۱](۲۰۰۸) در تحقیقی با عنوان «تبیین رابطه بین استفاده از اینترنت و اعتماد بین فردی: با در نظر گرفتن انگیزه عضویت و بار اطلاعاتی» به بررسی رابطه بین سرمایه اجتماعی و اینترنت پرداخت. وی در این راستا با بهره گرفتن از تحلیل ثانویه داده های پروژه زندگی آمریکایی که در سال ۲۰۰۶ جمع آوری شده بودند، ۴۰۰۱ نفر از شهروندان ۱۸ سال به بالا امریکایی را مورد بررسی قرار داد. نتایج این تحقیق نشان داد که تاثیر اینترنت بر اعتماد بین فردی به واسطه تاثیر استفاده از اینترنت و دریافت اطلاعات زیاد بود. همچنین یافته ها نشان می دهد که دریافت اطلاعات تاثیر معکوسی بر اعتماد بین فردی دارد.
چریستوفر و استرم^[۴۲](۲۰۰۶) در تحقیقی با عنوان «سرمایه اجتماعی سیاه پوستان و سفیدپوستان: اثرات متفاوت رسانه های جمعی در ایالات متحده» به بررسی اینکه آیا ارتباط بین استفاده از رسانه های جمعی و سرمایه اجتماعی با توجه به قومیت متفاوت است یا خیر؟، پرداختند. محققین با بهره گرفتن از مصاحبه تلفنی به نظر سنجی از بزرگسالان ۱۸ سال به بالای در مناطق شهری پرداختند. نتایج این تحقیق نشان داد که رابطه بین استفاده از رسانه های جمعی و سرمایه اجتماعی بین سیاه پوستان و سفید پوستان دارای تفاوت معنی داری می باشد. رابطه بین میزان تماشای تلویزیون و سرمایه اجتماعی در بین سیاه پوستان نسبت به سفید پوستان منفیتر است. همچنین نتایج نشان داد که رابطه بین استفاده از اخبار و سرمایه اجتماعی برای سیاه پوستان نسبت به سفید پوستان کمتر مثبت است.
فرلندر^[۴۳](۲۰۰۳) در پایان نامه دکترای خود با عنوان«اینترنت، سرمایه اجتماع و اجتماعات محلی» به بررسی اینکه آیا استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات(اینترنت) می تواند به ایجاد سرمایه اجتماعی و اجتماعات محلی در یک محیط شهری منجر شود؟ چگونه شبکه های اجتماعی، حمایت اجتماعی و اعتماد با توسعه سریع اینترنت تحت تاثیر قرار می گیرد؟. وی در این راستا با بهره گرفتن از روش مطالعه موردی به مطالعه یک منطقه نسبتا محروم از استکهلم پرداخت و به منظور بررسی تاثیر از یک شبکه محلی و یک کافه اینترنتی استفاده کرد. نتایج نشان داد که هر دو پروژه(شبکه محلی و کافه اینترنتی) تا حد زیادی باعث افزایش ارتباطات اجتماعی و حس تعلق اجتماعی شد. یافته ها نشان می دهد که شبکه محلی دو سال پس از افتتاح آن رها شد و به جای آن یک کافه اینترنتی تاسیس شد. بازدیدکنندگان کافه اینترنتی که شامل نمایندگان گروه های محروم می شدند، مهارتهای کامپیوتری مفیدی را بدست آوردند. قهوه خانه ها، ناهارخوری ها با ارائه دسترسی عمومی به کامپیوتر و حمایت رسمی و آموزش باعث میشود که افراد، خود را بیشتر در جامعه احساس کنند و با ابراز بی اعتمادی اجتماعی کمتر و تنش کمتر در بین گروه های مختلف درک و احساس بسیار قوی از هویت محلی شکل گرفت.
۲-۴-۳- جمعبندی تحقیقات انجام شده
بررسی کارهای انجام شده نشان دهنده ی این نکته است که تحقیقات انجام شده در پی بررسی تاثیر رسانه های جمعی بر سرمایه اجتماعی میباشند. در اغلب این پژوهشها برای بررسی مسئله پژوهش از روش پیمایش و در مواردی هم از روش مطالعه موردی استفاده شده است. نتایج بدست آمده از این پژوهشهای را می توان به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول شامل پژوهشهای می شود که تاکید دارند رسانه ها(تلویزیون، روزنامه و اینترنت) تاثیر مثبت بر سرمایه اجتماعی افراد دارد(بارنچستر و همکاران، ۲۰۱۱؛ هومیرو و همکارانش، ۲۰۱۲؛ جواهری و باقری، ۱۳۸۶؛ حسین پور و معتمدنژاد، ۱۳۹۰). این در حالیست که دسته دوم این پژوهشها گزارش کردند که رسانه های مذکور موجب کاهش سرمایه اجتماعی افراد می شود و بنابراین تاثیر منفی بر سرمایه اجتماعی دارند(اولکن، ۲۰۰۹). با وجود این، در هیچ یک از این پژوهش های تاثیر رسانه ها(تلویزیون داخلی و ماهواره) بر سرمایه اجتماعی خانواده های شهر بندرعباس مورد بررسی قرار نگرفته است. لذا در این پژوهش ما برآنیم تا رابطه بین رسانه های جمعی و سرمایه اجتماعی خانواده های شهر بندرعباس را بررسی کنیم.
فصل سوم
روش اجرای تحقیق
۳-۱- مقدمه
روششناسی به طور جدی متاثر از دیدگاه های معرفت شناسانه، مبانی نظری و ساختارهای شناختی حاکم بر تحقیق می باشد(خوشفر،۱۳۸۷: ۱۰۸). گر چه عملا روش شناسی که موضوعی گسترده و مبتنی بر مبانی نظری و منطقی می باشد(ساروخانی، ۱۳۸۰: ۴۴۷) به زیر مجموعه خود، یعنی روش انجام تحقیق که غالبا مشتمل بر ابزارها و روشهایی است که جهت جمع آوری و تحلیل اطلاعات به کار گرفته می وشد، تقلیل پیدا کرده است(شمشیری، ۱۳۸۶ به نقل از خوشفر، ۱۳۸۷: ۱۰۸). از لحاظ رویکرد روش شناختی، ماهیت تحقیق حاضر به گونه ای است که به خاطر متکی بودن به داده های جمع آوری شده از طریق پیمایش و استفاده از روش های تحلیل کمی، لاجرم از روش های غالب در سنت اثبات گرایی بهره خواهد برد.
۳-۲- روش سنجش
برای سنجش پدیده های اجتماعی، روش های گوناگونی وجود دارد. در ابتدا نظریههای، چارچوب کلی برای نگرش به موضوع در اختیار محقق می گذارند که با بهره گرفتن از آن، محقق می تواند مسئله مورد بررسی را به خوبی مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار داده و سپس متغیرهایی را برای سنجش انتخاب نموده و چگونگی ارتباط متغیر را در رابطه با همدیگر بدست آورد. برای سنجش معرفها در تحقیقات اجتماعی روش های متفاوتی وجود دارند از قبیل آزمایش، مشاهده، پیمایش، تحلیل محتوا، تحلیل ثانویه، فراتحلیل، تحلیل شبکه و شبیه سازی اجتماعی که در این تحقیق روش بکار رفته پیمایش با بهره گرفتن از تکنیک پرسشنامه می باشد(ابراهیمی لویه، ۱۳۸۰: ۱۲۵). معمولا می توان از پیمایش برای هدف های توصیفی، تبیینی و اکتشافی استفاده کرد. از تحقیق پیمایشی عمدتا در مطالعاتی استفاده می شود که در آنها فرد، واحد تحلیل در نظر گرفته می شود (ببی،۵۳۰:۱۳۸۱). بنابراین، در این پژوهش که از روش پیمایش با تکنیک پرسشنامه انجام شده است، مراحلی مفروض است که مراحل زیر برای اجرای این تحقیق عملی شده است:
در این روش بر اساس متغیرهای استخراج شده از نظریهها، سوالاتی مطرح می شود. بر این اساس طرح سوالات در مراحل مختلفی انجام شده است.
سوالهای مطرح شده به نسبت معرفها تنظیم شدهاند.
سوالهای مطرح شده به نسبت معرف ها در یک پرسشنامه بر اساس یک ساخت منطقی جمع آوری شدهاند.
پرسشنامه پس از تنظیم در موارد مختلف رفع اشکال شده که حتی الامکان سعی شده یک پرسشنامه بدون نقص تهیه گردد.
تست مقدماتی پرسشنامه در جامعه آماری مربوطه انجام شده و خطای موجود اعمال شده است و تغییرات لازم در زمینه بهبود ترتیب منطقی سوالات و ساخت پرسشنامه به عمل آمده است.
۳-۳- تعریف نظری و عملیاتی متغیرهای تحقیق
۳-۳-۱- متغیر مستقل: رسانه جمعی
تعریف نظری
ارتباط جمعی یا عمومی تعبیری است که جامعه شناسان آمریکایی برای مفهومMass Media بکار برده اند. این واژه که از ریشه لاتینیMedia (وسایل) و اصطلاح انگلیسی Mass (یا توده) تشکیل شده اند، از نظر لغوی به معنای ابزارهایی است که از طریق آنها می‏توان با افرادی نه به طور خاص جداگانه یا با گروه‏های خاص و همگون، بلکه با جماعت کثیر یا توده‏ای از مردم به طور یکسان دسترسی پیدا کرد. امروزه این نوع وسایل عبارتند از روزنامه، رادیو، تلویزیون، سینما، اعلانها و…(دادگران،۱۵:۱۳۷۴). رسانه‏های جمعی در جوامع امروزی نقشی مهم در فرایند اجتماعی شدن دارند. این رسانه‏ها با القای این احساس آنچه انتقال می‏دهند همان بازتاب راستین جامعه است. می‏توانند هنجارهای اجتماعی را تقویت و یا آنها را مخدوش دارند(کوئن، ۸۰:۱۳۷۲).
فرد اینگلس در کتاب نظریه رسانه‏ها، رسانه های جمعی را چنین تعریف کرده است: یک رسانه عبارت است از هر ابزاری برای برقراری ارتباطات. رسانه حامل یا واسط پیام است. او به نام خود صحبت نمی‏کند، از طریق او صحبت می‏شود(اینگلس،۳۴:۱۳۷۷). رسانه های جمعی امروزه به کلیه وسایلی که هم جنبه اطلاع رسانی و هم جنبه سرگرمی دارند، اطلاق میشود. رسانه وسیلهای است که فرستنده به کمک آن معنا و مفهوم مورد نظر خود(پیام) را به گیرنده انتقال می دهد. به عبارت دیگر رسانه حامل پیام از فرستنده به گیرنده است. کتاب، روزنامه، مجله، عکس، فیلم، نوار صوتی و تصویری، رادیو، تلویزیون، ماهواره و… نمونههایی از رسانه هستند(امیرتیموری، ۱۳۷۷: ۱۶).
تعریف عملیاتی
منظور از این متغیر میزان استفاده پاسخگویان از تلویزیون داخلی، تلویزیون خارجی(ماهواره) و اینترنت است. از فرد خواسته می شود که متوسط میزان استفاده در هفته از هریک از رسانه های مذکور به ساعت بیان کند.
۳-۳-۲-متغیر وابسته: سرمایه اجتماعی
“سرمایه"مفهومی است که باعث ایجاد سود و مزایای آتی میشود. این واژه با کلمه اجتماعی آمیخته میشود و نتیجتاً ما را به روابط اجتماعی از نوعی خاص سوق میدهد که به صورت بالقوه منجر به منابعی میگردد که در آینده ممکن است باعث تاثیراتی بر عملکردهای دیگر اعمال یا عرصه های اجتماعی شود (سیپل، ۱۷۰:۲۰۰۶). سرمایه اجتماعی گاه در معنای وسیع به کار میرود و ثروت اجتماعی و حتی درآمد اجتماعی از آن بر میآید و گاه در معنای محدود، منابع و تجهیزات غیر فردی و غیر خصوصی را شامل میشود. سرمایه اجتماعی آن چیزی است که با سرمایه جامعه پدید آمده و مورد استفاده همگان است (ساروخانی،۶۸۵:۱۳۷۰). سرمایه اجتماعی به عنوان یک منبع بالقوه، شامل شبکه های حمایت متقابل، عمل متقابل، اعتماد و تعهد میگردد (مرکز آمار استرالیا، ۳:۲۰۰۰). در این پژوهش سرمایه اجتماعی در سه بعد(اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و شبکه روابط و پیوندهای اجتماعی) سنجیده خواهد شد:
۳-۳-۲-۱- اعتماد
تعریف نظری
اعتماد یکی از اجزای اصلی سرمایه اجتماعی است. اعتماد عنصر اختیاری و آگاهانه است که مستلزم پیش بینی رفتار یک بازیگر مستقل است. اعتماد همکاری را تسهیل می کند و یکی از عناصر ضروری تقویت همکاری است. اعتماد همانند یک منبع اخلاقی است که ذخیره آن در حین استفاده به جای کاهش، افزایش می یابد و در صورت عدم استفاده کاهش می یابد(پاتنام، ۱۳۷۹: ۲۹۰-۲۹۲). پاتنام در تعریف اعتماد بیان می دارد که « شما برای انجام کاری صرفا به دلیل این که فردی(یا نهادی) می گوید آن را انجام خواهد داد به او اعتماد نمی کنید. بلکه شما تنها به این دلیل به او اعتماد می کنید که با توجه به شناختتان از خلق و خوی او، انتخاب های ممکن او، تبعاتشان و توانایی او حدس می زنید که او انجام این کار را برخواهد گزید»(پاتنام، ۱۳۸۰: ۲۹۲). در ادبیات سرمایه اجتماعی؛ چهار نوع اعتماد قابل تشخیص است:
اعتماد به نزدیکان یا در روابط بین شخصی: این اعتماد حاصل روابط مستقیم و چهره به چهره میان اعضاء جامعه است.« باریک ترین شعاع اعتماد در بین اعضای خانواده است که فضایی مملو از صمیمت و نزدیکی بر آن حاکم است. این اعتماد معطوف به افرادی است که آنها را به اسم می شناسیم و با آنها به عنوان دوست، همسایه، همکار و شریک تجاری رابطه چهره به چهره داریم(زتومپکا، ۱۹۹۹: ۴۲).
اعتماد تعمیم یافته یا عام: این نوع اعتماد در سطحی گسترده تر از خانواده، دوستان و آشنایان قرار می گیرد.
قابلیت اعتماد به عموم؛ اعتمادی است که نسبت به غریبه ها و افراد ناآشنا تعمیم می یابد و اغلب بر مبنای انتظارات رفتار یا یک احساس از هنجارهای مشترک ایجاد می شود.
اعتماد مدنی یا نهادی: در جامعه مدرن الزاما دو سوی فرایند ارتباط را ارتباط گران انسانی تشکیل نمی دهند، بلکه انسانها گاهی با کنشگران غیرفردی ارتباط برقرار می کنند. به این ترتیب شکل دیگری از اعتماد مطرح می شود که متوجه ساختارهای غیر شخصی است. در این مورد دو نوع اعتماد مدنی و اعتماد نهادی اشاره شده است. اعتماد نهادی به نهادهای رسمی دولتی و اعتماد مدنی به نظامهای تخصصی مربوط است(ستین، ۲۰۰۱: ۲۵-۲۶).
تعریف عملیاتی
اعتماد به نزدیکان یا اعتماد بین شخصی: این نوع اعتماد از طریق پرسشهایی در خصوص اعتماد به اعضای خانواده و نزدیکان مورد سنجش قرار می گیرد. گویه زیر برای سنجش اعتماد شخصی مورد استفاده قرار می گیرد:
به هریک از گروهایی زیر چقدر اعتماد دارید؟
الف) اعضای خانواده، ب)خویشاوندان، ج) دوستان، د) همسایگان، ه) همکاران
گزینههای این گویه به صورت یک طیف پنج قسمتی از هرگز تا همیشه طراحی شده اند که نمرات آن از یک تا پنج اندازه گیری خواهد شد:
اصلا=۱؛ کم=۲؛ تا حدودی=۳؛ زیاد=۴؛ خیلی زیاد=۵
اعتماد تعمیم یافته: سنجش این نوع اعتماد بواسطه کار پاتنام(۱۹۹۵) انجام گرفته است. این گویه به شرح زیر است: