۳-۲-۲- مفهوم زمان از دیدگاه فلاسفه
بیشتر فلاسفه،زمان را امری واقعی می­دانند که عبارت است از مقدار حرکت ولی برخی از فلاسفه قدیم یونان(مثلا زنون)حرکت را امری موهوم دانسته ­اند.^[۱۴۵] درباره حقیقت زمان نیز اقوال عجیبی نقل شده – که شیخ الرئیس درطبیعات شفاء به آنها اشاره کرده است- ولی گویا حل مسئله زمان از نظرفلاسفه اسلامی- سهل­تر از مسئله مکان بوده – زیرا تقریبا همگی بر این قول اتفاق داشته اند – که زمان نوعی مقدار وکمیت متصل است که ویژگی آن قرار ناپذیری می­باشد – و به واسطه حرکت عارض بر اجسام می­ شود .حال سوال این است به چه دلیل باید زمان را کمیت حرکت دانست؟ جواب ساده­ای که به این سوال داده می­ شود، این است که زمان امری سیال و بی قرار است، به گونه ­ای که حتی دو لحظه از آن قابل اجتماع نیست، وضرورتا باید یک جزء از آن بگذرد، تا جزء بعدی بوجود آید و چنین کمیتی را تنها می­توان به چیزی­ نسبت داد که ذاتا سیال و بی­قرار باشد و آن غیر از حرکت نخواهد بود.^[۱۴۶]
از دیدگاه صدرالمتالهین:
صدرالمتالهین نیز در بسیاری از سخنانش – مطالب بالا را آورده است – ولی پس از تحقیق در مسئله نهایی در مسئله حرکت – بیان جدیدی را ارائه کرده که اهمیت ویژای دارد او با پذیرفتن نقطه­های مثبتی که – در سخنان پیشینیان در پیرامون زمان وجود داشته –و با تکیه بر آنها به زدودن نقاط ضعف –وجبران کمبودها و کاستی­های نظریه آنها می ­پردازد –و در نتیجه نظریه جدیدی را ارائه می­دهد که عبارت است از: زمان امری ممتد و انقسام پذیر –و به یک معنی از کمیات است .زمان و حرکت رابطه­ای نزدیک و ناگسستنی دارند و هیچ حرکتی بدون زمان تحقق نمی­یابد –چنانکه تحقق زمان بدون وجود نوعی حرکت –و دگرگونی پیوسته و تدریجی امکان ندارد، چه اینکه گذشت اجزاء پی در پی زمان –خود نوعی دگرگونی تدریجی حرکت- برای شئ زمان دار است.^[۱۴۷]
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

از دیدگاه علامه طباطبایی:
علامه طباطبایی زمان را اینگونه تعریف نموده است:
“الزمان موجود و ماهیته انه مقدار متصل غیر قار عارض للحرکه; زمان موجود است و ماهیتش عبارت است از اندازه به هم پیوسته و غیر ثابتی که بر حرکت عارض می­ شود.^[۱۴۸]
از دیدگاه امام خمینی:
ایشان زمان را به معنای مجموعه شرایط حاصل از روابط اقتصادی و سیاسی و اجتماعی دانسته و می­فرماید: زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند، مساله­ای که در قدیم دارای حکمی بوده است به ظاهرهمان مساله در روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد یک نظام ممکن است حکم جدیدی پیدا کند بدان معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی، همان موضوع اول که از نظر ظاهر با قدیم فرقی نکرده است، واقعا موضوع جدیدی شده است که قهرا حکم جدیدی می­طلبد مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد.^[۱۴۹]
از دیدگاه شهید مطهری:
ایشان در کتاب «حرکت و زمان در فلسفه اسلامی »آورده است:
«از زمان ارسطو این حرف مطرح شد که زمان مقدار حرکت است، نه جوهر مادی است و نه جوهر مجرد و نه یک عرض غیرقار، ونه خود حرکت، بلکه عبارت است از، مقدارحرکت .این نظریه را فلاسفه اسلامی قبول کرده ­اند با این تفاوت که ارسطو و بوعلی زمان را مقدار حرکت وضعی به دور خود می­دانستند ولی صدرالمتالهین زمان را مقدار حرکت جوهری می­داند».^[۱۵۰]
استاد شهید مطهری، تاثیر زمان در احکام را پذیرفته و آن را با عنوان مقتضیات زمان مطرح و سپس سه معنا برای آن، مطرح می­ کند:
۱- مقتضیات زمان بدین معنا که در هر زمان پدیده­هایی به وجود آمده است که باید از آنها تبعیت کرد; پدیده ­های هر قرن مستلزم آن است که خود را با آن تطبیق دهیم.
۲- مقتضیات زمان به معنای تقاضای مردم هر زمان و پسند آنان است، که در هر زمان ذوق و سلیقه مردم متفاوت است.(مثل مد لباس و کفش و…)پس ببینیم اکثریت چه می­گویند و تابع آنها شویم.
۳- به معنای این که احتیاجات واقعی در طول زمان تغییر می­ کند و هر احتیاجی که بشر دارد یک نوع تقاضا می­ کند، ابزار و وسایل تکامل می­یابد و در هر عصر فرق می­ کند، احتیاج به مسکن، کشاورزی، خیاطی، حمل و نقل، آموختن، وسایل فنی و…که انسان اجبارا باید به دنبال آنها برود …و اسلام جلوی احتیاجات واقعی را نمی­گیرد، بلکه جلوی هوس را می­گیرد.جلوی فیلم خوب را نمی­گیرد بلکه جلوی فیلمهای فاسد را می­گیرد.^[۱۵۱]
۳-۲-۳- مفهوم زمان در عرف
در نظر مردم زمان همان وقت است که با واحد ساعت و دقیقه و ثانیه اندازه ­گیری می شود و این همان مقدار حرکت زمین است که در هر کشور به نوع خاصی زمانبندی می شود و سال و ماه)شمسی قمری و میلادی و…..)را به وجود می ­آورد.^[۱۵۲]
۳-۳- تاثیر زمان و مکان بر وضع و تغییر احکام فقهی
عواملی که در زمان و مکان واقع می­شوند و به عنوان"شرایط زمان و مکان” و یا به بیان کلی تر، “زمان و مکان” در فقه مطرح هستند، عبارتند از:
- عوامل جغرافیایی و مکانی; مثل هوای سرد و گرم، مکان پر آب و کم آب و…
- پیشرفتهای علمی و تکنولوژیک بشر
- آگاهیهای تخصصی بشر.
- تغییر نیازهای انسان (مثل: عقد بیمه و…)
- تغییر ساختار اقتصادی جامعه اسلامی و جامعه بین الملل و لزوم قوانین جدید; مثل قانون کار، قوانین تجارت بین الملل و…
- تغییر عرف و عادات مردم، که گاهی همچون قاعده­ای الزام آور مرسوم می­ شود (البته منظور عادات خلاف شریعت نیست)
- بنای عقلا، خصوصا در معاملات و عقود جدید که مورد امضای شارع است.
- ضرورتهایی که در جامعه پیش می ­آید (قاعده لاضرر و عسر و حرج و…)
- مصلحت که پایه اصلی احکام حکومتی است (مصالح عمومی جامعه یا مصلحت حفظ نظام و اسلام).
- نوع حکومتی که بر جامعه حاکم است.
- سیاستمداران حاکم بر جامعه و روابط سیاسی داخلی و خارجی.
- گروه های اجتماعی و مذهبی و روابط آنها با مردم و حکومت و اسلام.
- وضعیت اقتصادی جامعه: فقر عمومی یا رفاه عمومی و یا انباشته شدن ثروت در دست گروهی خاص
- ابزار تولید ( سادگی و پیچیدگی آن، عمومیت آن برای همه یا افراد خاص)
- روابط خاص اقتصادی و اجتماعی و سیاسی حاکم بر جهان در هر برهه از زمان.
- پیدایش موضوعات و مسائل اهم که موجب تغییر در موضوعات مهم می­ شود و احکام آنها را تغییر می­دهد.(در اثر تزاحم)
- پیشرفت علوم درون حوزوی.
- قدرت فهم و تعقل انسان در هر عصر که دائما در حال رشد است.
- توسعه ارتباطات و اطلاعات و…..
آنچه از مجموعه این عوامل به دست می ­آید آن است که مقصود از زمان و مکان همان موقعیت تاریخی جامعه و شرایط و تحولات اجتماعی و سیاسی و….است که در ظرف زمان و مکان به وقوع می­پیوندد.^[۱۵۳]
۳-۴- عوامل موثر در شناخت شرایط زمان و مکان
مجتهدان و علمای اسلامی باید آگاهی لازم از حوادث و متغیرهای زمان داشته باشند اخبار عا­لم را بشنوند و زمامداران حق وجور که بر جوامع تسلط دارند، را بشناسند، با علوم اسلامی آشنایی داشته و بر پیشرفت­های علمی و صنعتی بصیر باشند، اقتصاد و سیاست وتوسعه و قدرت نظامی َو سیاسی و تاثیرات متقابل آنها در یکدیگر را درک کنند .فقه را از زوایای مدرس و حواشی کتب به متن زندگی مردم ببرند و آن را همراه و همسو با جنبه­ های گوناگون حیات بشری نمایند.و باید آماده پاسخگویی به نیازهای نو در اجتماع و عکس العمل مناسب در برابر حوادث واقعه نشان داده وجلوتر از رخدادها حرکت کرده و جانی تازه به جامعه بخشیده و در این صورت است که فقه می ­تواند تحقق بخش تئوری اداره جامعه از گهواره تا گور باشد.چنانچه امام خمینی (ره)در این خصوص می­فرماید: «زمان و مکان دو عنصر تعیین­کننده در اجتهادند مساله­ای که در قدیم دارای حکمی بوده است به ظاهر همان مسئله در روابط حاکم بر سیاست و اجتماع واقتصاد یک نظام ممکن است حکم جدیدی پیدا کند بدان معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادی و اجتماعی و سیاسی همان موضوع اول که از نظر ظاهر با قدیم فرقی نکرده است واقعا موضوع جدیدی شده است که قهرا حکم جدیدی را می­طلبد.مجتهد باید با مسائل زمان خود احاطه داشته باشد برای مردم و جوانان و حتی عوام هم قابل قبول نیست که مرجع و مجتهدش بگوید من در مسائل سیاسی اظهار نظر نمی­کنم آشنایی به روش برخورد با حیله­ها و تزویرهای فرهنگ حاکم بر جهان، داشتن بصیرت و دید اقتصادی، اطلاع از کیفیت برخورد با اقتصاد حاکم برجهان شناخت سیاستها و حتی سیاسیون و فرمول­های دیکته شده آنان و درک موقعیت ونقاط قوت و ضعف دو قطب سرمایه­داری و کمونیزم که در حقیقت استراتژی حکومت بر جهان را ترسیم می­ کنند، از ویژگیهای یک مجتهد جامع است .یک مجتهد باید زیرکی و هوش و فراست هدایت یک جامعه بزرگ اسلامی و حتی غیراسلامی را داشته باشد و علاوه بر خلوص و تقوا و زهدی که در خورشآن مجتهد است.واقعا مدیر و مدبر باشد حکومت در نظر مجتهد واقعی، فلسفه علمی تمامی فقه در تمامی زوایای زندگی بشریت است، حکومت نشان­دهنده جنبه علمی فقه در برخورد با تمامی معضلات اجتماعی و سیاسی و نظامی و فرهنگی است، فقه تئوری واقعی و کامل اداره انسان و اجتماع از گهواره تا گور است ».^[۱۵۴] و در جایی دیگر می فرماید: «اگر یک فرد اعلم در علم معهود حوزه ها هم باشد ولی نتواند مصلحت را تشخیص دهد و یا نتواند افراد صالح و مفید را از افراد ناصالح تشخیص دهد و به طور کلی در زمینه اجتماعی و سیاسی، فاقد بینش صحیح و قدرت تصمیم ­گیری باشد .این فرد در مسائل اجتماعی مجتهد نیست و نمی­تواند زمام جامعه را بدست گیرد».^[۱۵۵] لذا به صورت خلاصه می­توان عوامل موثر در شناخت شرایط مقتضیات زمان و مکان را این گونه بیان کرد:
- آگاهی از اخبار و رویدادهای سیاسی و اجتماعی و اقتصادی مسلمانان و جهان از طریق وسایل ارتباط جمعی و منابع موثق.
- شناخت زمامداران مسلمان و آگاهی از مقاصد و اهداف و افکار آنان.
- آگاهی از پیشرفتهای علمی جدید جهان در زمینه ­های صنعتی، پزشکی و…
- شناخت نظامهای اقتصادی رایج در کشورهای اسلامی و دیگر کشورها.
- شناخت اخلاق عمومی جامعه بشری و ارزشهای جدید اخلاقی; مثل الغای بردگی
- حقوق کودکان.
- آگاهی از نیازها و ضرورتها و تنگناهای سیاسی و اجتماعی و اقتصادی جامعه اسلامی از طریق نظر سنجی­های معتیر و…
- مسافرت: “خارج شدن از حجره­ها و منازل و مدارس و پیوند با عینیتهای جاری زمان; چرا که مسافرت بر بینش فقها و مجتهدان تاثیر بسزایی دارد و بسیار دیده شده که مجتهدانی از شیعه بوده ­اند که در نتیجه مسافرت، بینش آنها در مقام استنباط احکام تغییرکرده است و نیز مجتهدانی از جامعه اهل سنت از آن جمله ” محمد بن ادریس” پیشوای مذهبی شافعی است، که نود نظریه و فتوای او در نتیجه مسافرت از “بغداد” به “مصر” تغییر کرد.و نتیجه آن مذهب جدید او بود.”^[۱۵۶]
فقیه و مجتهد کارش استنباط و استخراج احکام است اما اطلاع و احاطه او بر موضوعات، و به اصطلاح طرز جهان­بینی در فتوایش زیاد تاثیر دارد …اگر کسی فتوا فقها را با یکدیگر مقایسه کند و ضمنا به احوال شخصیه و طرز تفکر آنها در مسائل زندگی توجه کند می­بیند که چگونه سوابق ذهنی یک فقیه و اطلاعات خارجی او از دنیای خارج در فتوایش تاثیر داشته، به طوری که فتوای عرب بوی عرب و عجم بوی عجم، وفتوای شهری بوی شهری.
دین اسلام دین خاتم است و اختصاص به زمان معین یا منطقه معین ندارد، مربوط به همه مناطق و همه زمانهاست.دینی است که برای نظام زندگی پیشرفت زندگی بشر آمده است، پس چگونه ممکن است فقیهی از نظامات و جریان طبیعی بی­خبر باشد، به تکامل و پیشرفت زندگی ایمان نداشته باشد و آنگاه بتواند دستورهای عالی و مترقی این دین حنیف را که برای همین نظامات آمده و ضامن هدایت این جریان­ها و تحولات و پیشرفت­هاست کاملا به طور صحیح استنباط کند؟^[۱۵۷]
۳-۵- اسلام وتجدد زندگی
«موضوع مذهب و پیشرفت از موضوعاتی است که بیشتر و بیشتر از آنکه برای ما مسلمانان مطرح شود برای پیروان صاحب مذاهب مطرح بوده است.بسیاری از روشنفکران جهان فقط از آن جهت مذهب را ترک کرده ­اند که فکر می­کردند میان مذهب وتجدد زندگی ناسازگاری است فکر می­کردند لازمه دینداری توقف وسکون ومبارزه با تحرک وتحول است وبه عبارت دیگر خاصیت مذهب را ثبات و یک نواختی وحفظ شکلها وصورتهای موجود می­دانسته ­اند …قوانین در زمینه احتیاجات وضع می­ شود و احتیاجات اجتماعی بشر ثابت و یکنواخت نیست .پس قوانین اجتماعی نیز نمی­تواند ثابت و یکنواخت باشد.»