چکیده 1
فصل اول : کلیات پژوهش
1-1- مقدمه. 3
1-2- بیان مسئله. 5
1-3- اهمیت و ضرورت پژوهش 10
1-4- اهداف پژوهش 12
1-4-1- هدف اصلی. 12
1-4-2- اهداف فرعی. 12
1-5- فرضیه های پژوهش 12
1-5-1- فرضیه اصلی. 12
1-5-2- فرضیه های فرعی. 12
1-6- متغیرهای پژوهش 13
1-6-1- شناخت درمانی. 13
1-6-2- ذهن اگاهی. 13
1-6-3- استرس شغلی. 13
فصل دوم : ادبیات و پیشینه پژوهش
2-1- شناخت درمانی. 15
2-1-1- درآمدی بر شناخت درمانی. 15
2-1-2- انواع درمان از طریق شناخت درمانی. 17
2-1-3- روش های شناخت درمانی. 18
2-2- ذهن آگاهی. 25
2-2-1- درآمدی بر ذهن آگاهی. 25
2-2-2- خصوصیات ذهن آگاهی. 26
2-2-3- عناصر ذهن آگاهی. 30
2-2-4- تئوری های ذهن آگاهی. 33
2-3- استرس شغلی. 39
2-3-1- درآمدی بر استرس شغلی. 39
2-3-2- رویکرد هانس سلیه به استرس شغلی. 41
2-3-3- رویکرد هولمز و راهه به استرس شغلی. 43
2-3-4- رویکرد لازاروس به استرس شغلی. 45
2-3-5- رویکرد کان به استرس شغلی. 47
2-3-6- رویکرد وار در زمینه استرس شغلی. 49
2-4- پیشینه تحقیق. 52
فصل سوم : روش شناسی تحقیق
3-1- طرح تحقیق. 62
3-2- جامعه آماری 63
3-3- نمونه و روش نمونهگیری 63
3-4- ابزار اندازه گیری 63
فصل چهارم : استخراج و تحلیل داده‌های تجربی
مقدمه. 67
4-1- آمار توصیفی. 67
4-2- آمار استنباطی. 71
فصل پنجم : بحث و نتیجه گیری
5-1- بحث و نتیجه‌گیری 77
5-2- محدودیت های تحقیق. 81
5-3- پیشنهادها 81
پیوست ها و ضمائم
پیوست ها وضمائم 84
منابع و مأخذ
منابع فارسی. 87
منابع لاتین. 90
چکیده
در این تحقیق به «بررسی اثر بخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن اگاهی بر استرس شغلی کارکنان شرکت بهینه سازی مصرف سوخت » پرداخته شده و سؤال اصلی بدین ترتیب تدوین شده است که به چه میزان روش شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی بر استرس شغلی کارکنان شرکت بهینهسازی مصرف سوخت مؤثر است؟ طرح پژوهش حاضر نیمهآزمایشی بوده که در حیطه تحقیقات آزمایشی جای میگیرد . جامعه تحقیق حاضر را تمامی کارکنان شرکت بهینه سازی مصرف سوخت تشکیل می‌دهند که با بهره گرفتن از روش نمونه گیری تصادفی ، تعداد 120 نفر (60 نفر کنترل و 60 نفر آزمایش) به عنوان نمونه انتخاب شدند . در این تحقیق از پرسشنامه استرس شغلی کامکاری و همکاران (1381) که دارای روایی و اعتبار مطلوبی است ، به عنوان ابزار استفاده شده و در نهایت ، با بهره گرفتن از مدل آماری تحلیل کواریانس به آزمون سؤالهای تحقیق ارائه گردید ، یافته های تحقیق نشان داد که اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن اگاهی بر «استرس شغلی» در سطح 01/0=α معنیدار است و می‌توان از روش شناخت درمانی مبتنی بر ذهن اگاهی بر « استرس شغلی » استفاده نمود . لازم به ذکر است ، از آنجایی که میزان شدت اثر 48/0 میباشد ، مطرح میشود که میزان تأثیر آموزش درمانی مبتنی بر ذهن اگاهی بر « استرس شغلی » در حد مطلوب است .
واژههای کلیدی: شناختدرمانی ، ذهن اگاهی، استرس شغلی.
مقدمه
امروزه در محیطهای کار هزینه بیماریهای مزمن مرتبط با کار در حال افزایش است که خود دلیلی آشکار برای وجود استرس شغلی میباشد. در دهههای اخیر ، مطالعات گوناگونی بر روی ارتباط بین کار، استرس و پیامدهای آن در شاغلان بخش سلامت انجام شده است . در این مطالعات موضوعاتی از قبیل بهرهوری، حوادث شغلی، غیبت از کار و افزایش آسیبهای جسمانی و ذهنی در گروههای مختلف شغلی مورد بررسی قرار گرفتهاند . از میان گروههای مختلف شغلی ، شاغلان بخش سلامت به ویژه آنهایی که در محیط بیمارستان مشغول به کار هستند ، استرس شغلی بالاتری را تجربه می کنند. در میان شاغلان بخش سلامت ، پرستاری به عنوان یکی از مشاغل با ریسک بالا برای خستگی و بیماری شناخته شده است. استرس شغلی منجر به کاهش خلاقیت ناخشنودی شغلی احساس بی کفایتی افسردگی و کاهش کیفیت مراقبت پرستاری می شود ( قانعی قشلاق و لیئی و رضایی 1392)
از سویی دیگر ، مطرح میشود که امروزه تحولات نوینی در علم روانشناسی به وجود آمده و موجب بروز تخصص‌های فزاینده‌ای گردیده که از جمله آنها می‌توان به بروز رشته‌های متفاوت روانشناسی کاربردی تأکید نمود . شاخه‌های متعددی که در تقسیم‌بندی انجمن روانشناسان آمریکا به عنوان رشته‌های تخصصی روانشناسی مطرح شده است ، به بهره‌گیری و استفاده از اصول و قوانین روان‌شناختی در رویارویی با جهان پیرامون معطوف است . این وضعیت منجر شده تا رشته‌های نوین علم روانشناسی، به عنوان رشته‌های کـاربردی تعریف شوند . برای مثال، روانشناسی مدیریت[1]، روانشناسی کارکنان[2] و روانشناسی مهندسی[3] از جمله رشته‌های کاربردی هستند که در طیف وسیع روانشناسی کار و سازمانی به وجود آمده‌اند. در روانشناسی کارکنان که به عنوان زیر مجموعه‌ای از رشته کاربردی روانشناسی کار و سازمانی شناخته میشود ، نیروی انسانی و شناسایی ویژگیهای روان‌شناختی کارکنان از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار است. در این رشته نوین، مباحثی از قبیل استرس شغلی، رضایتمندی شغلی و . مطرح گردیده که تلاش میشود تا با بهره گرفتن از شیوه‌های مدیریت راهبردی[4] بتوان زمینه مساعدی برای توسعه منابع انسانی فراهم ساخت. در حیطه روانشناسی کارکنان به وضعیت استرس شغلی و تأثیرات آن بر روی سلامت جسمانی و روانی کارکنان توجه ویژهای مبذول می‌گردد.
همچنین ، ارتباط تنگاتنگی بین مدیریت راهبردی و روانشناسی کارکنان مشاهده میشود، زیرا تعامل پیچیده‌ای بین عوامل شغلی و عوامل فردی وجود دارد . در دنیای صنعتی حاضر ، براحتی نمی‌توان اثرات تکنولوژی و تولید انبوه را بر روی تن و روان کارکنان بررسی کرد . این تنیدگی تا بدانجا رسیده است که انسان ، بدون تعامل با محیطهای سازمانی و دنیای صنعتی ، موجودیت خود را باز نمی‌یابد . حتی برخی از نظریه‌پردازان فراتر از این رفته و معتقدند که هویت انسانی در پشت چهره اقتصاد ، فرهنگ سازمانها، مؤسسات تولیدی ، کارخانجات صنعتی و قرار میگیرد . با این وجود ، روانشناسان کارکنان اعتقاد دارند که باید دامنه جزئی‌نگری را افزایش داده و با دقت بیشتری به تعامل کارکنان و محیط شغلی‌شان پرداخته و جلوه‌گاه های متفاوتی را منعکس ساخت . در این رهگذر، شناسایی عوامل سازمانی و شغلی مخرب که بر کارکردهای زیستی ، روانی و اجتماعی افراد تأثیر می‌گذارند ، از اهمیت فزاینده‌ای برخوردار میباشد ( بوگ و کوپر[5]، 2001 ).
هنگامیکه کارمندان با تقاضاهای محیطی متعددی روبرو می‌شوند و به دنبال برآورده نمودن نیازهای شغلی می‌باشند ، حداکثر تلاش خویش را نموده تا از این طریق بتوانند انطباق‌پذیری شغلی را فراهم سازند. در مواقعی که تقاضاهای شغلی فراتر از ویژگیهای شخصیتی و خزانه رفتاری فرد قرار می‌‌گیرند ، استرس شغلی به وجود می‌آید . اینگونه استرسهای شغلی طیف وسیعی از عوامل شغلی و سازمانی را در برگرفته و تأثیرات متفاوتی را بر روی کارکنان برجای می‌گذارند . از اینرو ، امروزه روانشناسان کارکنان به دنبال این می‌باشند که با شناسایی استرسهای شغلی از یک سو و بررسی ویژگیهای روان‌شناختی کارکنان از سوی دیگر، انطباق‌پذیری شغلی را به وجود آورند ؛ زیرا استرسهای شغلی عوارض مخربی را بر کارکردهای زیستی ، روانی و اجتماعی کارکنان بر جای میگذارد (کاهن و بییوسیر[6]، 2005).
به بیانی دیگر، استرس از پدیدههایی است که در جوامع امروزی و سازمانهای جدید به طور گستردهای بر جو سازمان روابط انسانها و بهداشت روانی آنها تاثیر میگذارد و بهرهوری را کاهش داده و سبب مشکلات رفتاری و تعارض در سازمان شده است . استرس عبارت است : از پاسخ انطباقی به شکل واکنش به وقایع یا موقعیتهای بیرونی فرد که سبب خواسته های روانی و جسمانی فوقالعاده از او میشود (باوندپور، 1392).
یکی از ویژگیهای انسان موفق کسب مهارتهای لازم برای مدیریت بر استرس خود است . با توجه به مشغله‌های مختلف روزمره ، نشخوارهای فکری مداوم و شرایط پر استرسی که پیرامون اکثریت افراد به ویژه در محیط کار وجود دارد ، اهمیت مدیریت کردن بر ذهن بیش از پیش نمایان میشود . برای مدیریت ذهن لازم است قوانین ذهن را به درستی شناخت و با مدیرت بر آن ، از حداکثر توانمندی ذهن بهره برد . ذهن آگاهی راهکاری موثر برای دستیابی به حداکثر توانمندی ذهن و مدیریت بر آن است (براون و راین[7]، 2013).
ذهن آگاهی یا حضور ذهن به معنای آگاهی از افکار، رفتار، هیجانات و انگیزهها است ؛ به طوری که بهتر بتوان آنها را مدیریت و تنظیم کرد . به عبارت دیگر، ذهنآگاهی به معنای توجه کردن به شیوهای خاص است. یعنی توجه و تمرکزی که سه عنصر «بودن در حال حاضر»، «هدفمند» و «بدون قضاوت» در آن دخالت دارد، این نوع توجه موجب افزایش آگاهی، شفافیت و وضوح و پذیرش واقعیت در حال حاضر میشود. حضور ذهن صحیح بدان معنا است که شخص آگاهی خود را از گذشته و آینده به حال حاضر معطوف میکند. زمانی که فرد در حال حاضر حضور داشته باشد ، واقعیت را با تمام جنبههای درونی و بیرونیاش میبیند و در مییابد که ذهن به دلیل قضاوت و تعبیر و تفسیرهایی که انجام میدهد، دائما در حال نشخوار و گفتگوی درونی است. از اینرو، در تحقیق حاضر به «بررسی اثربخشی شناختدرمانی مبتنی بر ذهن اگاهی بر استرس شغلی کارکنان شرکت بهینه سازی مصرف سوخت» پرداخته شده است تا از این طریق بتوان تعیین نمود که به چه میزان شناختدرمانی مبتنی بر ذهن آگاهی می تواند در کاهش استرس مؤثر باشد .
1-2- بیان مسئله
ابهامات گوناگونی پیرامون اثرات ذهنآگاهی و استرس شغلی وجود دارد ، وقتی فرد در مییابد که ذهن دائما در حال تعبیر و تفسیر است ، قادر میشود با دقت بیشتری به افکار خود توجه کند و بدون بیزاری یا قضاوت آنها را مورد بررسی قرار دهد و علت وجود آنها را دریابد ، تمرین حضور ذهن این توانایی را به فرد میدهد که دریابد «افکار صرفا افکار هستند» و زمانی که میفهمد افکارش ممکن است حقیقت نداشته باشند ، راحتتر می تواند آنها را رها کند. انسان همواره پیامها یا صداهایی را از طریق ذهن استدلالی خود میشنود. بسیار مهم است که وی از پیامهایی که در طی فکر کردن از ذهن خود میشنود آگاه باشد ، درگیر افکارش نشود و بتواند آنها را رها کند.
علاوه بر این فرد با مشاهده دقیق واقعیت درونی خود درمییابد که خوشحالی، کیفیتی نیست که وابسته به عناصر بیرونی و تغییرات دنیای بیرون باشد و زمانی اتفاق میافتد که فرد وابستگی به افکار، موضع گرفتن و برنامه های ذهنی از پیش تعیینشده را رها کند و در نتیجه رفتارهای خود ، کاری را که برای رسیدن به موقعیتهای لذتآور یا فرار از موقعیتهای دردناک انجام میدهد، کنار بگذارد و به رهایی برسد. یکی از اصول مهم در حضور ذهن «رها کردن»[8] است. انسان معمولا و به طور کلی به خیلی چیزها چسبیده است: به باورها ، رویدادهای خاص، زمانهای خاص ، یک منظره ، یک خواسته و . زمانیکه یاد بگیرد این چیزها را رها کند ، نسبت به آنها آگاهی و پذیرش بیشتری کسب می کند و بدین ترتیب مشکلات و مسائل را با ذهنی شفافتر و گشودهتر بررسی خواهد کرد (هایدیک[9]، 2010).
توانایی درک این موضوع که دیگران واجد حالات ذهنیای (افکار، تمایلات و عقاید) هستند که میتوانند با حالات ذهنی خود فرد و یا واقعیت متفاوت باشد «تئوری ذهن» نامیده میشود (فلاول[10]، 2000؛ پریماک و وودراف[11]، 1978؛ به نقل از حسنزاده، 1384).
گرچه ذهنآگاهی از تعلیمات قدیمی شرقی نشات گرفته است ولی امروزه در غرب جایگاه ویژهای را به خود اختصاص داده است و توسط اساتیدی همچون ژوزف گلداشتاین، جک کورنفیلد و شارون سالزبرگ تدریس میشود . ذهنآگاهی توسط بسیاری از روانشناسان بالینی در غرب به عنوان یک ابزار غیر دارویی برای کاهش استرس و اضطراب مورد استفاده قرار میگیرد ، همچنین تحقیقات اخیر نشاندهنده نقش درمانی ذهنآگاهی است که بر بسیاری از مشکلات جسمی و روانی، دردهای مزمن و استرس اثر مثبت و مفید دارد (میلیگان، بادلی و فیلیپ[12]، 2010).
در تحقیقات انجام شده توسط سعید صادقی (1394) به بررسی میزان{ اثربخشی درمان شناختی مبتنی بر ذهن اگاهی
مهارت مقابله با استرس و دارو درمانی بر کاهش افسردگی زنان مطلقه شهر اصفهان} پرداخته و نتایج ان حاکی از تاثیر شناخت درمانی مبتنی بر ذهن اگاهی MBCT)) نسبت به سایر مداخلات تفاوت معناداری (05/0>P )در کاهش افسردگی ، نگرشهای ناکارامد و اصلاح مهارت های مقابله با استرس در زنان مطلقه شهر اصفهان داشته است .
کاباتزین ، برنامه کاهش استرس بر مبنای ذهن آگاهی (MBSR)[13] را در غرب رواج داده است. MBSR یکی از شیوه های پزشکی مکمل است که در بیش از 200 بیمارستان آمریکایی ارائه شده و موضوع برخی مطالعات تحقیقی در مرکز ملی طب مکمل و جایگزین میباشد ، این تکنیک همچنین در برخی روشهای رواندرمانی جدید از جمله شناخت درمانی بر مبنای ذهن آگاهی (MBCT)[14] استفاده میشود. تحقیقات اخیر نشان میدهد که MBCT می تواند برای پیشگیری از اختلالات ذهنی و افسردگی استفاده شود (بار[15]، 2003).
رایجترین روش آموزش ذهن آگاهی ، آموزش ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس (MBSR)[16] است که به شکل برنامه کاهش استرس و برنامه آرامشآموزی شناخته میشود (کابات- زین، 1982، 1990). پژوهشها از این نتایج حمایت کردند که برنامه MBSR می تواند اثرات مثبتی بر مؤلفههای مختلف مانند ذهن آگاهی و ابراز وجود و اضطراب امتحان داشته باشد. هارتون- داتسچ و هارتون (2003) نشان دادند که با افزایش ذهن آگاهی در پردازش اجتماعی از جنبه های گوناگون تعارضات متقابل درون فردی، تغییراتی حاصل میشود. آنها دریافتند که میزان آگاهی، خودتنظیمی و بازیابی تعادل نیز با افزایش ذهن آگاهی، بهبود مییابد . یافته های چین، کریر و اسمیلک[17] (2006) نشان میدهد که آگاهی متوجه و هوشیارانه و توجه آگاهانه در هنگام تکلیف ، به طور معکوس با خطاهای توجه مرتبط هستند و هر چقدر این میزان بیشتر باشد، میزان خطاهای توجه کاهش مییابد. دکیسر ریز، لیجس ، لیسن و دوولف (2008) با مطا لعه مهارتهای ذهن آگاهی و رفتار درون فردی نشان دادند که چهار مؤلفه از مؤلفههای ذهن آگاهی (مشاهدهگری، توصیف، عمل همراه با آگاهی و پذیرش بدون قضاوت) با مهارتهای ذهن آگاهی همبستگی مثبت و بالایی دارند، همچنین این مؤلفهها با توصیف و تشخیص بهتر احساسات بدنی و اضطراب و آشفتگی کمتر همراه هستند. میت مانسگروبر، بک و اسچابلر[18] (زیر چاپ) در بررسی خود در مورد حمایتگرهای ذهن آگاهی در اجتناب عملی، فرا هیجان و تنظیم هیجانی، دریافتند که تحت شرایط استرسزا آگاهی هشیارانه بیماران در ابتدا به سرعت افزایش یافته و سپس تنزل می یابد. در بررسی تاثیر مراقبه ذهن آگاهی بر کاهش درد مزمن در بیماران ، مورون، لینچ، گریکو، تیندل و وینر[19] (زیر چاپ) دریافتند با آموزش مراقبه ذهن آگاهی در این بیماران ، درد مزمن آن ها کاهش وکیفیت خواب آنها بهبود یافته و نیز میزان توجه فراگیر این افراد به طور معنی داری افزایش یافت (گلپور و امینی، 1391)
در تحقیق سمانه (1393) { پیرامون اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر ذهن اگاهی بر کمال گرایی} نتایج نشان داد تفاوت میانگین دو گروه در متغیرکمال گرایی و دو مولفه ان شامل نشخوار فکر و نیاز به تائید در پس ازمون می باشد به گونه ایی که میزان کمال گرایی و دو مولفه ان شامل نشخوار فکر و نیاز به تائید کاهش یافت به نظر می رسد که شناخت درمانی مبتنی بر ذهن اگاهی تاثیر مطلوبی در کاهش کمال گرایی داشته است .
در تحقیق افسانه نیک نفس (1393) { بررسی پیش بینی استرس تحصیلی بر اساس مولفه های ذهن اگاهی با واسطه گری خود کارامدی تحصیلی در دانشجویان }نتایج نشان داد که از بین مولفه های ذهن اگاهی توصیف و عمل توام با اگاهی پیش بینی کننده منفی و معنادار استرس تحصیلی هستند ، همچنین در این میان خود کارامدی تحصیلی پیش بینی کننده منفی و معنادار استرس تحصیلی بود از دیگر مولفه های ذهن اگاهی توصیف عمل توام با اگاهی و عدم واکنش پیش بینی کننده مثبت و معنادار خود کارامدی بود .
در تحقیق زرین زرین سادات لاریجانی (1393) مقایسه { اثربخشی شناخت درمانی مبتنی بر حضور ذهن و درمان فرا شناختی در دانشجویان با نشانه های افسردگی نشخوار فکری اجتناب تجربه ای و باورهای فرا شناخت } نتیجه این تحقیق به این شرح است، شناخت درمانی مبتنی بر حضور ذهن و درمان فراشناختی در بهبود نشخوار فکری اسیب شناسی و علائم افسردگی موثر است و در کاهش اجتناب تجربی و درمان فرا شناختی و باورهای مثبت و منفی اثربخشی بیشتری دارد .
خدیجه اعراب شیبانی(1392){اثربخشی مداخلات روانشناسی بر شاخص های سلامت جسمی و روان بیماران دیابتی نوع 2}، نتایج نشان داد که مداخله های گروهی شناخت رفتاری ذهن اگاهی مبتنی بر شناخت درمانی و افزایش انگیزه تاثیر بیشتری در بهبود شاخص های کیفیت زندگی و نگرانیهای ناشی از دیابت نوع 2 داشته اند .
صداقتی باروق(1392) به بررسی {اثربخشی اموزش شناخت درمانی مبتنی بر ذهن اگاهی بر روی افسردگی مادران دارای کودک فلج مغزی} نتیجه شناخت درمانی مبتنی بر ذهن اگاهی قادر به کاهش نشانه ها و پیشگیری از بازگشت افسردگی می گرددو در این میان حمایتهای اجتماعی برنامه اموزش و روان درمانی موثر است.
ناصر واحدی (1392) بررسی { اثربخشی اموزش شناخت درمانی مبتنی بر ذهن اگاهی بر افزایش بهزیستی افراد نابینا}، نتایج نشان داد که اموزش شناخت درمانی مبتنی بر ذهن اگاهی می تواند بهزیستی ذهنی افراد نابینا را افزایش دهد.
در تحقیق گلپور و امینی (1391) پیرامون {اثربخشی کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی بر بهبود ذهن آگاهی و افزایش ابراز وجود در دانش آموزان مبتلا به اضطراب امتحان}، مشخص گردید تحلیل واریانس چند عاملی بر روی تفاضل نمرههای پیشآزمون- پسآزمون بین گروههای آموزش ذهن آگاهی و گواه در متغیرهای ذهن آگاهی و ابراز وجود و اضطراب امتحان تفاوت معنیداری وجود دارد ، روش آموزش کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی بر بهبود ذهن آگاهی ، افزایش ابراز وجود و
