با توجه به اهمیت موضوع دانش در دهه اخیر و با توجه به تغییر در دنیای اقتصاد و حرکت از سمت اقتصاد صنعتی به سمت اقتصاد دانش محور، شناسایی، ارزشگذاری و مدیریت سرمایه فکری به امری بسیار مهم و حیاتی برای شرکتها تبدیل شده است. مدیران باید از میزان سرمایه فکری موجود در شرکت آگاهی داشته باشند تا بتوانند آن را به نحو مطلوب مدیریت کنند. استفادهکنندگان صورتهای مالی نیز باید از میزان سرمایه فکری شرکت آگاهی داشته باشند تا بتوانند آینده شرکت را پیش بینی و تصمیمات آگاهانهای اتخاذ کنند. پس شناسایی و ارزشگذاری درست و صحیح سرمایه فکری شرکتها هم برای مدیران و هم برای استفادهکنندگان صورتهای مالی امری ضروری میباشد که روز به روز بر اهمیت آن افزوده می شود.
اهمیت و ضرورت بررسی سرمایه در گردش ناشی از این است که با وجود اهمیت زیاد سرمایه در گردش برای سازمانها، ادبیات سازمانی به طور سنتی بر روی مطالعۀ تصمیمات مالی بلندمدت متمرکز است و پژوهشگران نیز بیشتر به مطالعه در زمینۀ تجزیه و تحلیل سرمایه گذاری، ساختار سرمایه، تقسیم سود، ارزشیابی سازمان و موارد مشابه پرداختهاند. اما باید توجه داشت سرمایه گذاری که شرکتها بر روی دارایی های کوتاهمدت انجام می دهند و منابعی که با سر رسید کمتر از یک سال به کار برده میشوند، قسمت عمدۀ اقلام ترازنامۀ شرکت را تشکیل می دهند (گارسیا و همکاران، ۲۰۰۷) و در این فضای اقتصاد چالشی که سازمانهای بین المللی راههای جدیدی را برای رشد و بهبود عملکرد مالی و کاهش ریسک جستجو می کنند، سرمایه در گردش به عنوان منبعی مهم برای بهبود عملکرد مالی به شمار می آید (گانداولی، ۲۰۰۶).
۱-۴- هدفهای تحقیق
۱-۴-۱- هدفهای اصلی
هدف اصلی این پژوهش بررسی تأثیر سرمایه فکری و سرمایه در گردش بر عملکرد مالی (بازده دارایی ها، بازده حقوق صاحبان سهام، حاشیه سود) شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران میباشد.
۱-۴-۲- هدفهای فرعی
۱- بررسی تأثیر سرمایه فکری بر عملکرد مالی (بازده دارایی ها، بازده حقوق صاحبان سهام، حاشیه سود) شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران
۲- بررسی تأثیر سرمایه در گردش بر عملکرد مالی (بازده دارایی ها، بازده حقوق صاحبان سهام، حاشیه سود) شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران
۳- بررسی تأثیر هر یک از عناصر سرمایه فکری شامل کارایی سرمایه به کار گرفته شده، کارایی سرمایه انسانی و کارایی سرمایه ساختاری بر عملکرد مالی (بازده دارایی ها، بازده حقوق صاحبان سهام، حاشیه سود) شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران.
۱-۵- سؤالهای تحقیق
۱-۵-۱- سؤالهای اصلی
سؤال اساسی پژوهش حاضر این است که آیا سرمایه فکری و سرمایه در گردش بر عملکرد مالی (بازده دارایی ها، بازده حقوق صاحبان سهام، حاشیه سود) شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارند؟
۱-۵-۲- سؤالهای فرعی
۱- آیا سرمایه فکری بر عملکرد مالی (بازده دارایی ها، بازده حقوق صاحبان سهام، حاشیه سود) شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارد؟
۲- آیا سرمایه در گردش بر عملکرد مالی (بازده دارایی ها، بازده حقوق صاحبان سهام، حاشیه سود) شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارد؟
۳- آیا هر یک از عناصر سرمایه فکری شامل کارایی سرمایه به کار گرفته شده، کارایی سرمایه انسانی و کارایی سرمایه ساختاری بر عملکرد مالی (بازده دارایی ها، بازده حقوق صاحبان سهام، حاشیه سود) شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارند؟
۱-۶- فرضیه های تحقیق
۱-۶-۱- فرضیه های اصلی
با توجه به اینکه عملکرد مالی با بهره گرفتن از سه شاخص عملکردی یعنی بازده دارایی ها، بازده حقوق صاحبان سهام و حاشیه سود اندازه گیری می شود، برای هدف اصلی پژوهش سه فرضیه اصلی به شرح زیر مطرح می شود:
۱- سرمایه فکری و سرمایه در گردش بر بازده دارایی های شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارند.
۲- سرمایه فکری و سرمایه در گردش بر بازده حقوق صاحبان سهام شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارند.
۳- سرمایه فکری و سرمایه در گردش بر حاشیه سود شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارند.
۱-۶-۲- فرضیه های فرعی
۱- سرمایه فکری بر بازده دارایی های شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارد.
۲- سرمایه در گردش بر بازده دارایی های شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارد.
۳- سرمایه فکری بر بازده حقوق صاحبان سهام شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارد.
۴- سرمایه در گردش بر بازده حقوق صاحبان سهام شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارد.
۵- سرمایه فکری بر حاشیه سود شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارد.
۶- سرمایه در گردش بر حاشیه سود شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارد.
همچنین به منظور بررسی بیشتر ابعاد موضوع سه فرضیه فرعی نیز به صورت زیر بیان می شود:
۷- هر یک از عناصر سرمایه فکری شامل کارایی سرمایه به کار گرفته شده، کارایی سرمایه انسانی و کارایی سرمایه ساختاری بر بازده دارایی های شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارند.
۸- هر یک از عناصر سرمایه فکری شامل کارایی سرمایه به کار گرفته شده، کارایی سرمایه انسانی و کارایی سرمایه ساختاری بر بازده حقوق صاحبان سهام شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارند.
۹- هر یک از عناصر سرمایه فکری شامل کارایی سرمایه به کار گرفته شده، کارایی سرمایه انسانی و کارایی سرمایه ساختاری بر حاشیه سود شرکتهای تولیدی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران تأثیر معناداری دارند.
۱-۷- مدل مفهومی تحقیق
مدل مفهومی تحقیق در شکل (۱-۱) نشان داده شده است.
متغیرهای مستقل اصلی
سرمایه فکری
Intellectual Capital
سرمایه در گردش
Working Capital
عملکرد مالی
Financial Performance
متغیر
وابسته
شکل (۱-۱) مدل مفهومی تحقیق
۱-۸- جامعۀ آماری، روش نمونه گیری و حجم نمونه
۱-۲- سابقه تحقیق ۶
۱-۳- اهداف تحقیق ۷
۱-۴- روش تحقیق ۸
۱-۵- سؤالات تحقیق ۹
۱-۶- فرضیه های تحقیق ۹
فصـل دوم: شباهت‌های ثبت بین‌المللی ورقه اختراع با حقوق ایران
۲-۱- حقوق مالکیت فکری ۱۱
۲-۲- تعریف حقوق مالکیت فکری از نظر سازمان جهانی مالکیت فکری Intellectual Property 14
۲-۲-۱- مالکیت صنعتی Industrial Property؛ ۱۴
۲-۲-۱-۱- حقوق معنوی (اخلاقی)؛ ۱۵
۲-۲-۱-۲- حقوق مادی؛ ۱۵
۲-۲-۲- حقوق مالکیت ادبی و هنری Copyright؛ ۱۵
۲-۲-۲-۱- آثار مورد حمایت مالکیت ادبی و هنری ۱۷
۲-۲-۲-۲- شرایط لازم برای بهره‌مندی از حمایت مالکیت ادبی و هنری ۱۷
۲-۲-۲-۳- حقوق مادی ناشی از مالکیت ادبی و هنری ۱۷
۲-۲-۲-۴- حقوق معنوی ناشی از مالکیت ادبی و هنری ۱۸
۲-۳- وظایف سازمان جهانی مالکیت فکری ۱۹
۲-۴- دیدگاه حقوق‌دانان مختلف در مورد ماهیت مالکیت فکری ۲۰
۲-۵- ضرورت حمایت از حقوق مالکیت فکری ۲۱
عنـوان صفحـه
۲-۶- عوارض عدم حمایت از حقوق مالکیت فکری ۲۲
۲-۷- بررسی سیر تکمیلی تاریخچه مالکیت فکری در ایران ۲۲
۲-۸- جایگاه ثبت اختراع در ایران ۲۳
۲-۹- چگونگی ثبت اختراع در ایران ۲۵
۲-۱۰- ثبت اختراع در کشور ژاپن ۲۵
۲-۱۱- مشترکات بین حوزه‌ی بین‌الملل با حقوق داخلی ایران ۲۶
۲-۱۱-۱- تشکیل پرونده در مرجع تعیین شده برای ثبت ورقه اختراع ۲۶
۲-۱۱-۲- شرایط ماهوی حمایت از اختراعات ۲۶
۲-۱۱-۲-۱- تازگی داشتن ۲۶
۲-۱۱-۲-۲- ابتکاری بودن ۳۰
۲-۱۱-۲-۳- کاربرد صنعتی ۳۰
۲ -۱۱-۲-۴- لزوم همراه کردن نمونه ای از طرح صنعتی در زمان ثبت طرح صنعتی ۳۲
۲-۱۱-۳- شرایط سلبی ثبت اختراع ۳۲
۲-۱۱-۳-۱- فاقد کاربرد بودن در صنعت ۳۳
۲-۱۱-۳-۲- مغایرت نداشتن اختراع با نظم عمومی ۴۰
۲-۱۱-۴ - تسلیم گواهینامه اختراع به شخص مخترع ۴۲
۲-۱۱-۵ - حق تقدم در ثبت اختراع ۴۲
۲-۱۱-۶- انتشار اظهار نامه ثبت در روزنامه‌ی رسمی ۴۳
۲-۱۱-۷ - امکان طرح دعوی بر علیه شخص مخترع ۴۴
۲-۱۱-۸- اعتبار ورقه اختراع ۴۶
۲-۱۱-۹ - قابلیت نقل و انتقال حقوق مربوط به حق اختراع ۴۷
۲-۱۱-۱۰ - پیوستن به معاهده همکاری ثبت اختراع پی سی تی ۴۷
۲-۱۱-۱۰-۱ - مزایای ثبت اختراع در قالب معاهده پی سی تی ۴۷
۲-۱۱-۱۰-۲- چگونگی انجام مراحل چهارگانه فاز بین‌المللی این معاهده ۴۸
۲-۱۱-۱۱- موافقت‌نامه‌ی تریپس ۵۰
۲-۱۱-۱۱-۱- تاریخچه ۵۰
۲-۱۱-۱۱-۲- مهمترین ویژگیهای موافقت‌نامه‌ی تریپس ۵۱
عنـوان صفحـه
-
- آزادی درونی
-
- تساهل و مدارای نسبی
-
- -محوریت بایدها و نبایدهای فطری بر اساس آموزه‌های دین
دین‌شناختی
تفوق دین برعقل
دین روش کامل زندگی
۴-۳-۲- بررسی اوقات فراغت بر اساس مبانی و اصول عملی استنباط شده از مکتب اسلام
۴-۳-۲-۱- تبیین تأثیر مبانی جهان‌شناختی «وجود زندگی جاوید پس از مرگ و حیات اخروی» و اصل عملی (لزوم باورمندی به وجود زندگی پس از مرگ) برآمده از آن بر شاخص اوقات فراغت
بر اساس این مبنا و اصل معنای واژۀ فراغت در دین بیانگر این است که افق اندیشۀ یک مسلمان در مقایسه با مکاتب مادی، نسبت به وقت و عمر، بازتر و جامع تر است چراکه از دیدگاه اسلام، عمر و فرصت حیات، نعمتی است که انسان مؤمن همواره برای رسیدن به کمال از آن استفاده میکند (کاویانی، ۱۳۹۱، ص ۷۵). از طرفی نیز بر اساس جهان‌بینی اسلام این دنیا مقدمۀ حیات ابدی است؛ و زندگی این جهانی زمینۀ سازندگی سراسر سعادت و یا شقاوت جهان آخرت است؛ بنابراین انسان موّحد نه تنها اوقات فراغت خود را صرفاً برای کسب لذائذ و خواسته‌های نفسانی و مادی صرف نمیکند بلکه چون این جهان را گذرگاه رسیدن به سعادت ابدی می‌داند و در واقع به حیات دنیا به عنوان مقدمۀ حیات آخرت و زندگی جاودانه می‌نگرد براین اساس از لحظه‌لحظۀ عمرش بیش‌ترین استفاده و بهره وری را در جهت رشد و کمال همه‌جانبۀ خود می کند؛ و از آنجایی که انسان موّحد عمر و فرصت حیات را یک نعمت الهی می‌داند، لذا در همۀ لحظات عمر، اعمال و رفتار خود را در مسیر قرب الهی قرار میدهد، یعنی کار، استراحت، عبادت، تفریح و … همه و همه برای خداوند و در مسیر کمال است: «انَّ صَلاتی وَ نُسُکی و مَحیایَ و مَماتی لله ربِّ العالمین» (سورۀ انعام، آیۀ ۱۶۲). بر این اساس است که مفهوم اوقات فراغت در مکتب الهی اسلام با مکاتب مادی متفاوت است. انسان مسلمان نمی‌تواند اوقات فراغتی به مفهوم مادی آن داشته باشد چرا که او تلاش میکند که در هر فرصتی که پیش می‌آید، آن را برای تجدید قوا و آمادگی روحی و جسمی جهت آماده‌تر شدن و توانمندی بیشتر در جهت عبادت و خدمت خالصانه به خلق خدا استفاده نماید، همانگونه که در دعای کمیل (قمی، ۱۳۹۰، ص۱۱۵) گفته شده است: (قَوِّ علی خِدمَتِکَ جَوارِحی) (کوهستانی و امنیان، ۱۳۸۳،ص ۶۷).
۴-۳-۲-۲- تبیین تأثیر مبنای انسان‌شناختی «تقدم فرد بر جامعه» بر شاخص اوقات فراغت
بر اساس مبنای انسان‌شناختی فوق انسان مسلمان می‌داند علاوه بر توجه به خواسته‌های خود باید به صلاح جامعه نیز بیندیشد؛ به عبارت دیگر فرد مسلمان اوقات فراغتی را برنمی‌گزیند که به موجب آن فسادی روی دهد که اثر آن علاوه بر این که خودش را نیز درگیر کند دامن‌گیر جامعه نیز شود. در واقع فرد مسلمان به نوعی با خواسته‌ها و تمایلات فردی خویش مقابله میکند تا بر خواسته‌های نفسانی خود در زمینۀ اوقات فراغتی که از چارچوب‌های دین خارج استغلبه کردهو مطابق دین خویش عمل نماید. بر این اساس فرد مسلمان از برخی از خواسته‌های خود در نحوۀ گذران اوقات فراغتمی‌گذرد و در واقع باخود فرمانی و عاملیتی که دارد به کنترل و تنظیمخواسته‌های نفسانی خود می‌پردازد تا در ایجاد جامعه‌ای سالم نقش‌آفرینی کند چراکه معتقد است جامعۀ سالم در نهایت به کمال فردی تک‌تک افراد جامعه منجر خواهد شد. بر این اساس است که به دلیل گذشتن از برخیخواسته‌های خود در زمینۀ نحوۀ گذران اوقات فراغتش، خویش را ملامت نمیکند و آزرده‌خاطرنمی‌شود چرا که این عمل را مطابق و در راستای کمال خویش می‌داند. بدین ترتیب فرد مسلمان انواعی از اوقات فراغتی را بر می‌گزیند که نه تنها خود او را متوجه ضرر نکند بلکه جامعه نیز از این آسیب به دور باشد.
۴-۳-۲-۲-۱- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبانی انسان‌شناختی بر شاخص اوقات فراغت
الف- محوریت فطرت و تعادل در ارضای تمایلات
فراغت همراه با پاک‌دامنی، از دعاهای همیشگی اولیای خداست. از سوی دیگر فراغتی که استفاده صحیح از آن نشود، بسیار نامطلوب است؛ زیرا معمولاً بیکاری و فراغت، زمینه‌ای برای بروز تمایلات شیطانی خواهد شد. بر اساس این اصل انسان مسلمان انواعی از اوقات فراغتی را برمی‌گزیند که در آن علاوه بر ارضای بُعد مادی به بعد معنوی وجودش نیز توجه شود که این خود منجر به توجه به تمامی ابعاد وجود انسان شده و در نهایت به ارضای متعادل امیال می انجامد. بدین ترتیب است که مفهوم لذت در اسلام و مکاتب مادی نیز بسیار متفاوت است. در اسلام لذت‌ها رابطۀ مستقیمی با نیات انسان دارند. انسان مسلمان حتی اوقات فراغتش را بر اساس نیت قرب به خداوند انتخاب میکند بنابراین فعالیت‌هایی را برمی‌گزیند که مطابق با توصیه‌های دین باشد که هماهنگ با فطرت انسانی است. بر این اساس اوج لذت مسلمان در رسیدن به رضای الهی است حتی در اوقاتی که برای فراغت خود برمی‌گزیند.
ب- تکلیف مداری
بر اساس این اصل، فرد مسلمان به گزینش انواعی از اوقات فراغتی مبادرت می‌ورزد که در حیطه و چهارچوب‌های دین قرار داشته باشد و انتخابی با این نحو را جزء تکالیفی می‌داند که به عهدۀ یک مسلمان است. از طرفی نیز با انجام این تکلیف اطمینان خاطر می‌یابد که حقوق دیگران را نیز رعایت کرده و حقی را از کسی ضایع ننموده است.
۴-۳-۲-۳- تبیین تأثیر اصول عملی برآمده از مبانی ارزش‌شناختی بر شاخص اوقات فراغت
الف- محوریت آزادی درونی
بر اساس این اصل همۀ فعالیتهای انسان در طول روز باید به گونه‌ای باشد که به آزادی معنوی انسان منجر شده و آن را اعتلا بخشد. بعضی گمان می‌کنند به هنگام فراغت و استفاده کردن از آن و لذت بردن، یعنی اینکه از هر قید و بندی، حتی محدودیتهای اخلاقی و دینی هم خود را رها سازند و در مقابل نیز انتظار دارند کسی در امور آن ها مداخله نکند و آزادی آن ها را برای لذت‌های مخرب آن ها تحدید نکند. این در صورتی است که در اسلام آزادی برای اعمال اراده در حیطه‌های مختلف زندگی باهدف رسیدن و رشد آزادی معنوی است نه اینکه با داشتن آزادی بتوانیم هر گونه اوقات فراغتی را که دوست می‌داریم و از حیطۀ دین خارج است انتخاب نماییم؛بنابراین در اسلام اوقات فراغت نیز می‌تواند فرصتی در جهت رشد و کمال انسان باشد. بر این اساس اوقات فراغت به عنوان زیرمجموعه‌ای از زمان، یک سرمایه ارزشمند و گنج نهان است به شرط آنکه توانایی استخراج و بهره‌گیری از آن را داشته باشیم.
ب- تساهل و مدارای نسبی
بر اساس اصل فرد می‌تواند از میان اوقات فراغتی که حلال میباشند با اعمال سلیقۀ خود انواعی را برگزیند اما زمانی که فرد انواعی از گذران اوقات فراغتی را برمی‌گزیند که در چهارچوب دین قرار ندارد و باعث آسیب به خود و جامعه می‌شودنمی‌توان مدارا کرد و حتی بر اساس آموزه‌های اسلام نباید مدارا کرد بلکه وظیفه و تکلیف الهی ایجاب میکند تا فرد یا گروه مورد نظر را ارشاد کرد تا از مسیر ضلالت خارج شوند. بر اساس این اصل است که امر واجبی چون امر به معروف و نهی از منکردر رابطه با مسئله‌ای چون نحوۀگذران اوقات فراغت نیز معنی می‌یابد که در واقع نشان‌دهندۀ احساس تکلیفی است که مسلمین نسبت به یکدیگر دارند.
ج- محوریت بایدها و نبایدهای فطری بر اساس آموزه های دین
بر این اساس ملاک فرد مسلمان برای انتخاب اوقات فراغت صرفاً احساسش نسبت به فعالیتهای مختلف نیست به این معنی که اگر فعالیتی را لذت‌بخش دانست آن را انتخاب کند حتی اگر با بایدها و نبایدهای دین مطابقت نداشت؛ به عبارت دیگر فرد مسلمان باید احساسات خود را نسبت به انواع مختلف گذران اوقات فراغت ملاک‌ها و توصیه‌های دین هماهنگ نماید و اگر این قبیل احساسات و علاقه‌مندی‌ها در چهارچوب دین قرار نمی‌گیرد آن ها را انتخاب نکند. چراکه اعتقاد بر این است که دین مطابق فطرت انسان‌هاست و هر آنچه باعث خاموشی و خمودگی فطرت شود در خارج از چهارچوب‌های دینی قرار میگیرد.
۴-۳-۲-۴- تبیین تأثیر مبنای دین‌شناختی «تفوق دین بر عقل» و اصل عملی (دین روش کامل زندگی) برآمده از آن بر شاخص اوقات فراغت
در برخی از نگرش‌ها دین صلاحیت تصمیم‌گیری و اعمال نظر و توصیه را در بسیاری از مسائل زندگی ندارد؛ اما فرد مسلمان با اعتقاد بر این که دین شامل کامل‌ترین روش زندگی است توصیه‌های آن را در مورد همۀ مسائل زندگی و حتی در چگونگی گذران اوقات فراغت میپذیرد و تلاش میکند خود را به توصیه‌های دین مقید کند چرا که می‌داند دین از کلی‌ترین مسائل زندگی گرفته تا جزئی‌ترین آن ها را تحت پوشش قرار داده و دارای جامعیت هست؛ بنابراین نحوۀ گذران اوقات فراغت خویش را با دین و روشهای توصیه‌شده در آن مطابقت میدهد.
۴-۳-۲-۵- ویژگیهای اوقات فراغت د سبک زندگی اسلامی
- گزینش اوقات فراغتی که منجر به ارضای امیال به صورت متعادل میباشد.
- گزینش اوقات فراغت در چهارچوب بایدها و نبایدها (آموزه‌ها و احکام) دین.
- انتخاب انواعی از اوقات فراغتی که حلال باشد به عنوان یکی از تکالیف فرد.
- داشتن مدارای نسبی در گزینش اوقات فراغتی که در چهارچوب دین انتخاب شده است و عدم مدارا و تساهل افراد و نهادهای دینی و اجتماعی در مقابل انواعی از اوقات فراغتی که خارج از چهارچوب دین قرار دارد و نشان دادن مدارای نسبی
- در نظر گرفتن تقدم کمال فرد بر جامعه در زمینۀ انتخاب انواع گذران اوقات فراغت.
۴-۳-۲-۶- مصادیق نحوۀ گذران اوقات فراغت در اسلام
در معانی الاخبار (به نقل جوادی آملی، ۱۳۹۱، ص۲۰۰) آمده است رسول خدا «صلی الله علیه و آله»می‌فرماید: خردمند اوقات روزانه‌اش را به چهار بخش قسمت میکند:…بخشی از آن را برای بهره‌جویی از حلال قرار میدهد و این بخش قسمت‌های دیگر را تقویت می‌کندو مایۀ آرامش و آسایش قلب می‌شود.
در جامع الصغیر (همان) نیز آمده است که رسول خدا «صلی الله علیه و آله» می‌فرماید: به سرگرمی و بازی بپردازید، زیرا دوست ندارم سختگیری و خشونت در دینتان مشاهده شود. علاوه بر این، امیرالمؤمنین «علیه السلام» در تفسیر آیۀ «لا تَنسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنیا»: (سورۀ قصص، آیۀ ۷۷) می‌فرماید: سلامتی، توانایی، فراغت، جوانی، نشاط، بی‌نیازی و ثروت خود را فراموش نکن و با بهره‌گیری (سالم) از آن ها در پی آخرت باش. همچنین در تحف العقول (صص ۲۰۱-۲۰۲) آمده است امام صادق «علیه السلام»می‌فرماید: برای خویش از لذایذ حلال دنیا بهره‌ای در نظر بگیریدتا حدی که به بی‌مبالاتی (دوری از مروت) و اسراف نرسد و بدین وسیله به کارهای دینی بپردازید، زیرا روایت شده است: کسی که دنیایش را برای دینش رها کند از ما نیست. علاوه بر این برخی از مطادیق تفریحات سالم در اسلام عبارتند از:
- اسب دوانی و تیراندازی: در جامع الصغیر آمده است که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمودند:محبوب‌ترین سرگرمی نزد خدا اسب دوانی و تیراندازی است. همچنین در الکافی نیز آمده است که ایشان فرمودند: سرگرمی مؤمن در تأدیب اسب و تیراندازی و بهره وری با همسر است (همان، ص ۲۰۳).
- شنا و ریسندگی: الجامع الصغیر آمده است که رسول خدا فرمود: بهترین سرگرمی مرد مؤمن شنا و بهترین سرگرمی زن ریسندگی است (همان، ص ۲۰۴).
Roldan و همکاران (۲۰۰۲)، پژوهشی با عنوان پیشنهاد و استفاده از شاخص های توسعه پایدار انجام دادهاند که در آن شاخص های توسعه پایدار (SDI) و کاربرد آن در منطقه حوضه رودخانه کاتراکالوس بررسی و مطرح‌شده است. این منطقه یکی از مناطق صنعتی مکزیک است و در ایالت وراکروز در حدود ۸۰۰ کیلومتری جنوب شرقی مکزیکوسیتی واقع‌شده است. شاخص های مطرح‌شده در چهارچوب نیروهای محرک، دولت، پاسخگویی و فلسفه مطرح‌شده‌اند. این چهارچوب در حال حاضر شامل یک شاخص کلی در مورد حسابداری محیطزیست بهمنظور تعیین ارزش پولی ناشی از تخریب منابع طبیعی است. در این مقاله با بهره گرفتن از تئوری تصمیم گیری چندمعیاره و ۲۱ شاخص که این شاخص ها به‌طور خاص برای این کار طراحی شده‌اند به بررسی ویژگیهای زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی منطقه پرداخته است. همچنین با بهره گرفتن از توابع نرم‌افزاری ایجادشده مناطق محدوده موردمطالعه برای هر شاخص سطحبندی شده است. شاخص های توسعه پایدار طراحی شده در مورد هفت شهرداری به کار گرفته شد و با بهره گرفتن از آن رتبه عملکرد هر شهرداری نسبت به توسعه پایدار مشخص شد. در پایان این پژوهش مشکلات منطقه تجزیه‌وتحلیل، شناسایی و اولویت‌بندی شده است و پیشنهاد گردیده که بهمنظور بهبود توسعه منطقه باید مشکلات توسط شهرداری ها حل شود و مدیریت منابع مطابق با اصول پایداری صورت بگیرد.
Purvis وهمکاران (۲۰۰۴) در این اثر نویسنده به تفضیل درباره مقیاس فضایی تعاملات فضایی در توسعه پایدار، جغرافیا و توسعه پایدار، کشاورزی پایدار برای قرن ۲۱، تغییر جو و انرژی در توسعه پایدار و دیدگاههای توسعه پایدار به بحث می پردازد.
Bohringer و همکاران (۲۰۰۷)، در پژوهشی تحت عنوان تحلیل روشهای سنجش پایداری، به بررسی مهمترین شاخص های پایداری و مدل و روشهای سنجش پایداری پرداخته است. در این تحقیق با بهره گرفتن از روش تحلیلی- تطبیقی و با بهره گرفتن از اطلاعات ۱۳۰ کشور، رابطه هرکدام از روشهای اندازه‌گیری که در قالب شاخص‌های ترکیبی ارائه شدند با بهره گرفتن از ضرایب همبستگی بین هرکدام از روش‌ها با بهره گرفتن از نرم‌افزارSPSS تعیین و مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته و نقاط اشتراک و تفاوت‌های آن ها مشخص شد.
Robinson (2008)، در کتاب سیستمهای پایدار روستایی که خلاصهای از جلسات کمیسیون سیستمهای پایدار روستایی است که در سال ۱۹۹۲ تأسیس‌شده و بخشی از کنگره بین المللی جغرافیایی است که در سال ۲۰۰۴ در گلاسکو برگزار شد و در ده فصل تدوین‌شده که در این فصلها به موضوعاتی مانند مشارکت و نظارت در توسعه پایدار در برنامه محیطزیست کانادا، اقتصاد، فرهنگ و گردشگری و نقش آن در توسعه پایدار بر اساس مدارک و شواهدی از غرب ایرلند، کاربری اراضی و حفاظت از طبیعت در سایتهای حفاظت‌شده انگلستان، کشاورزی و دامداری پایدار در جوامع روستایی، بررسی انگیزه و تأثیرات ترک کشاورزان از کشاورزی ارگانیک در انگلستان پرداخته است.
فرضیات تحقیق:
عوامل اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی در پایداری منطقه موردمطالعه مؤثرند و روابط آن ها به‌صورت علت و معلولی و دارای بازخورد هستند.
توسعه روستایی منطقه در ده سال آینده پایدار خواهد بود.
با رویکردی سیستمی و توجه یکپارچه و متعادل به همه ابعاد توسعه پایدار در سیاستگذاریهای توسعه روستایی بخش حمیل میتوان انتظار داشت روستاهای منطقه به سمت پایداری حرکت کنند.
اهداف تحقیق:
اهداف کلی:
ارزیابی توسعه پایدار روستایی بخش حمیل با رویکرد سیستمی.
اهداف اختصاصی:
تعریف و تعیین شاخص های توسعه پایدار روستایی بر اساس رویکرد سیستمی
مشخص کردن روابط علت و معلولی بین هر یک از شاخص های توسعه پایدار روستایی
انجام سناریوسازی و آیندهنگری برای پایداری توسعه روستایی منطقه مورد مطالعه
مشکلات و محدودیتهای تحقیق:
انجام یک پژوهش همواره با مشکلات و محدودیتهایی روبهرو است. این مشکلات و محدودیتها گاهی حاصل عوامل و فاکتورهای خارجی هستند و گاهی حاصل کارکرد عوامل و مسائل درونی(مربوط به خود تحقیق)میباشند. مشکلات و محدودیتهای درونی پژوهش در سایه راهنماییهای ارزنده استاد راهنما برطرف شده اما محدودیتها و موانع خارجی تحقیق به قوت خود باقی هستند. که عبارت‌اند از:
عدم همکاری جهاد سازندگی در ارائه دادها و اطلاعات کشاورزی مربوط به بخش حمیل
در دسترس نبودن بعضی از دهیارها برای پاسخگویی به پرسشنامه
در دسترس نبودن سرشماری کشاورزی سال ۱۳۹۰
به‌روز نبودن اطلاعات ارائه‌شده توسط سازمان منابع طبیعی شهرستان اسلام‌آباد غرب
نبود شیپ فایل GIS پوشش گیاهی،خاک و آبهای زیرزمینی منطقه
عدم تأمین منابع مالی مورد نیاز تحقیق
فصل دوم:
ادبیات، مفاهیم و مبانی پژوهش
مقدمه:
با توجه به درهمتنیدگی و پیچیدگی وجوه ساختاری- کارکردی توسعه، از یکسو، و برداشتها، باورها و نگرش‌ها و مقتضیات برخاسته از جوامع متعدد و متنوع انسـانی، از دیگر سو، مفهوم و تعریفی جامع و موردپذیرش همه اندیشمندان و کارگزاران توسـعه از این واژه وجود ندارد. بااین‌وجود، صاحب‌نظران بـه ارائه تعـاریف و تعـابیری گوناگون از توسعه پرداختهاند. بررسی روند و گرایشهای حاکم بر ابعاد انگارههای غالب توسعه در چند دهه اخیر نشان‌دهنده تکامل مفهوم توسعه است؛ این روند نمایانگر حرکت از انگارههای قدیم بـه برداشتها و باورهای چند ساختی در انگارههای جدید است (UNDP, 1994) از ۱۹۸۰، مفهوم «توسعه پایدار» نیز در قالب انگارهای جدید برای رفع کاستیهـایی چون استفاده گسترده و بیش‌ازحد جهان صنعتی از منابع طبیعی تجدید ناپذیر، آلودگی بیش‌ازحد محیطزیست، مشکلات ناشـی از مـواد زائـد صـنایع، مهـاجرت بی‌رویه روستاییان به شهرها، و ایجاد نظامهای تولیدی ناپایدار در انگارههای قدیم توسعه شکل گرفت (Pretty, 1995).
در این فصل ابتدا به تعریف واژههای کلیدی تحقیق، سیر تحول مفهومی و نظری توسعه، تاریخچه توسعه پایدار، اصول توسعه پایدار، سیر تحول توسعه روستایی و نظریات توسعه پایدار روستایی پرداخته شده است و سپس به روشهای مختلف ارزیابی توسعه پایدار اشاره می شود و رویکرد سیستمی به‌عنوان یکی از روشهای ارزیابی موردبررسی قرار میگیرد و مزایای این رویکرد در ارزیابی توسعه پایدار روستایی شرح داده می شود.
تعاریف:
تعریف پایداری:
پایداری به‌عنوان وجه وصفی توسعه، وضعیتی است که در آن مطلوب بودن و امکانات موجود در طول زمان کاهش پیدا نمیکند و از کلمه Sustenere (Sus یعنی از پایین teneres یعنی نگه‌داشتن) به معنای زنده نگه‌داشتن گرفته‌شده است که بر حمایت یا دوام بلندمدت تأکید می کند (زاهدی، ۱۳۸۴: ۷۹). پایداری، نگهداری بدون اضمحلال، پشتیبان و تکیهگاه زندگی است (Gane, 2007 :132).
پایداری در معنای وسیع خود به توانایی جامعه، اکوسیستم یا هر سیستم جاری برای تداوم کارکرد در آینده نامحدود اطلاق می شود، بدون اینکه به‌طور اجبار درنتیجه تحلیل رفتن منابعی که سیستم به آن وابسته است یا به دلیل تحمیل بار بیش‌ازحد روی آن ها، به ضعف کشیده شود(نجفی، ۱۳۸۴: ۴۷ به نقل ازGilman، ۱۹۹۶). از طرف دیگر توانایی سیستم برای استقامت و پایایی به‌گونه‌ای اجتنابناپذیر وابسته به موفقیتی است که سیستم در ایجاد ارتباط با محیط بیرونی کسب می کند، به‌عبارت‌دیگر پایداری سیستم به طور کامل وابسته به قابلیت سیستم برای سازگاری و انطباق، تغییر و تحول و پاسخگویی به محیط است و ازآنجاکه محیط بهنوبه خود هموار در حال تغییر است، این فرایند سازگاری و انطباق سیستم باید یک فرایند پویا و حساس باشد (ری، ۱۳۹۲: ۱۹۸).بنابراین سیستم پایدار به کارکرد مناسب درونی و به رابطه سازگار با محیط و به عبارت بهتر به پایداری در درون و به پایداری در بیرون (در تعامل با محیط) نیازمند است تا درمجموع به‌عنوان سیستم پایدار عمل کند.
از دیدی دیگر حیات در نفس خودواحد ارزش است، مطالبات حیات حفظ و احیای محیطزیست برای آینده را الزامی میسازد و از این طریق توسعه امروز را به توسعه فردا پیوند میزند. بنابراین میتوان گفت که پایداری نوعی عدالت توزیعی است: تقسیم عادلانه فرصتهای توسعه بین نسلهای کنونی و آینده از یکسو و همه‌شمول بودن آن از سوی دیگر (زاهدی، ۱۳۸۴: ۶). همه‌شمول بودن به معنای قدرت بخشیدن به مردم به معنای حمایت و توجه به‌تمامی حقوق انسانی است اعم از حقوق سیاسی، حقوق اقتصادی، حقوق اجتماعی و غیره (UNDP, 1994: 19).
یک موضوع مهم دیگر در بحث توسعه پایدار، توسعه سرانه و یک شاخص خوب در این زمینه سرمایه سرانه است (زاهدی، ۱۳۸۴: ۶) سرمایه را میتوان به سه دسته تقسیم کرد: ۱- سرمایه فیزیکی یا انسان‌ساخت؛ ۲- سرمایه طبیعی(منابع طبیعی)؛ ۳- سرمایه انسانی. بنابراین توسعه باید افزایش سرمایه سرانه به‌طورکلی باشد(سرانه سرمایه فیزیکی+ سرانه سرمایه طبیعی+ سرانه سرمایه انسانی) شود. این امر به این معناست که در صورت استفاده از منابع طبیعی، سرمایه طبیعی باید به سرمایه فیزیکی یا انسانی تبدیل شود(شاید آن را با تبدیل انرژی به یکدیگر مقایسه کرد) و پایداری نیز می تواند به معنای عدم کاهش این سرمایه سرانه در طول زمان تلقی شود (خلیلیان، ۷۸ :۲۱۳). البته ثابت ماندن سرمایه سرانه مستلزم تحقق دو امر مهم است: جبران افزایش جمعیت و جبران کاهش ارزش طی زمان. همچنین پایداری در عمل موازنه بین ضرورتهای زیستمحیطی و نیازهای توسعه است و از دو طریق محقق می شود: کاهش فشارها و افزایش ظرفیتهای موجود (نصریی،۱۳۸۰ :۱۱۴).
بنابراین شرایط اصلی پایداری عبارت‌اند از:
سیستمها باید با شرایط محلی و زیستمحیطی سازگار باشند.
سیستمها باید با نیازهای آتی و اهداف موردنظر سازگاری داشته باشند
سیستمها باید نسبت به تغییرات، انطباقپذیری کافی داشته باشند و در صورت تخریب سیستم در اثر وقوع حوادث ناخواسته با صرف کمترین هزینه ترمیم شوند.
گسترش سیستمها نباید باعث وارد آوردن آسیب به سیستمهای حافظ زندگی انسان مانند آب‌وهوا، خاک و سیستمهای بیولوژیکی شود (زاهدی، ۱۳۸۴ :۴۸).
از منظر دیگری پایداری به پایداری سطحی (کوتاهمدت و نمادین) و عمیق(بلندمدت و بنیادین) تقسیم می شود. پایداری سطحی روی کارایی و استراتژی های جایگزین با توجه به مصرف منابع متمرکز می شود و معمولاً اهداف غالب در جامعه را بدون پرسش میپذیرد و برای حل مسائل، راه حل های درمانی را هدفگذاری می کند. پایداری عمیق، اهداف را در ارتباط باارزش‌های بالاتر ارزشیابی می کند و سیستمهای لازم را با توجه به محدودیتهای اکولوژیکی برای دستیابی به این هدف طراحی می کند. (Gold, 1999 :9)
شکل ۲-۱: معیارهای پایداری
منبع:Labajost et al, 2006))
توسعه پایدار:
مفهوم توسعه پایدار نیز همانند توسعه در جریان تحولی خود به روشهای گوناگون در قالب متنوعی چون بیان چشماندازها (Greed & Lee, 1993: 569)، تبادل ارزشها (clark, 1989: 51)، توسعه اخلاقی، باز سازمان‌دهی اجتماعی، فرایند تحول به سمت آینده بهتر، به مخاطره نینداختن کیفیت محیطزیست (Overton, 1999: 3)، توانمندسازی مردم، ایجاد ظرفیتهای جدید، احترام به اطلاعات و دانش بومی، افزایش آگاهیها و اطلاعات (Abrahamoson, 1997: 31)، رسانیدن انسان به مرحله رضایت از زندگی خویش (ESCAP, 1996) و آزادی انتخاب و برابری در فرصتها (Axinn, 1997: 196) موردتوجه قرارگرفته است که همگی به‌نوعی تبیینکننده ایده محوری توسعه پایدار یعنی «برآورده ساختن نیازهای نسل حاضر با در نظر گرفتن نیاز نسل آتی» است (WCED, 1986: 5). «ازنظر مفهومی توسعه پایدار به حفظ روند توسعه در طول زمان اشاره می کند» (Elliot, 1999: 6). یک معناشناسی کلی از توسعه پایدار را میتوان در شکل(۲-۲) مشاهده کرد:
شکل ۲-۲: معناشناسی توسعه پایدار
مفهوم توسعه پایدار ناظر بر این واقعیت انکارناپذیر است که ملاحظات مربوط به اکولوژی می تواند و باید در فعالیتهای اقتصادی به کار گرفته شود. این ملاحظات شامل ایدههای ایجاد محیطی منطقی است که در آن توسعه بهمنظور پیشبرد کیفیت همه جنبه های زندگی مورد چالش قرار میگیرد (رادکلیف، ۱۳۷۳: ۳۴). درواقع توسعه پایدار بر پایه هوشیاری انسان نسبت به خودش و نسبت به منابع طبیعی کره زمین استوار است و خواهان یک سبک زندگی پایدار برای همه انسانها است و مخالف مصرف بیش‌ازاندازه، اتلاف منابع و بیتوجهی به نسل آینده و قطع رابطه با گذشته است (زاهدی، ۱۳۸۵: ۵۱). توسعه پایدار را میتوان حالتی از تعادل و توازن بین ابعاد مختلف (طبیعی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و …) توسعه دانست (دانشپور، ۱۳۸۶: ۱۳). بنابراین توسعه پایدار مفهومی نو به شمار میرود چراکه تک‌بعدی نیست و همانگونه که از شکل(۲-۳) برمیآید، حداقل دارای ابعاد سه‌گانه پایداری محیطی، اقتصادی و اجتماعی است (Torjam, 2000: 5) و توسعه پایدار سعی دارد بین اقتصاد، محیط و اجتماع هم پیوندی و ارتباط سازمان‌یافته‌ی برقرار سازد (Burger, 1997: 3).
شکل ۲-۳: محیطها و ابعاد توسعه پایدار
منبع: (زاهدی، ۱۳۸۴: ۶۴)
درباره توسعه پایدار تعاریف متعددی وجود دارد که بعضی از آن ها عبارت‌اند از:
توسعه پایدار را میتوان یک فرایند دانست ( Baker, 1997: 5).
توسعه پایدار به معنای تلفیق اهداف اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی برای حداکثر رفاه انسان فعلی بدون آسیب به توانایی سال‌های آتی برای برآوردن نیازهایشان است (OECD, 2001: 61)
کمیسیون جهانی محیطزیست و توسعه که برای اولین بار این اصلاح را ارائه داد، توسعه پایدار را به‌عنوان توسعه تعریف کرد که نیازهای نسل فعلی را بدون ایجاد اشکال در توانایی نسلهای آینده در برآوردن احتیاجات خود تأمین می کند (مهشواری، ۱۳۷۸: ۶۱).
در این تعریف دو مفهوم نهفته است:
مفهوم نیاز، به ویژه نیازهای اساسی فقرا اولویت درجه‌یک دارد.
توسعه پایدار دربرگیرنده ایده محدودیتهایی است که بهوسیله وضعیت اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی تحمیل می شود. این امر بهنوبه خود حاکی از آن است که اهداف توسعه پایدار باید در هر کشوری به طور عملیاتی و خاص آن کشور تعریف شود.
علاوه بر جنبه‌های زیستمحیطی دو بعد اقتصادی و اجتماعی نیز از مقولات مهم در توسعه پایدار محسوب میشوند.امروزه نیز برنامهی اجرایی مطرح‌شده در دستور کار۲۱ کاربرد دارد چراکه تأمین سه نیاز ضروری عصر ما را در نظر گرفته است:
بهبود وضعیت حاصلخیزی در اراضی شور و ماندابی در حد پتانسیل آنها.
تحت شرایط خاص، اهداف زیر نیز مورد توجه میباشد:
تردد در مزرعه برای بهره برداری مکانیزه تسهیل می شود.
محصول بیشتری در سال می تواند تولید شود.
تنوع کشت امکان پذیر میگردد.
محصولات با ارزشتری می تواند کاشته شود.
و در نهایت از مزایای ثانویه سیستمهای زهکشی کشاورزی عبارتند از:
خروج فاضلابها: پایین آوردن تراز سطح آب زیرزمینی در منطقه، موجب ارتقاء سطح بهداشت مراکز جمعیتی می شود.
بهداشت محیط: پایین آوردن سطح آب زیرزمینی و از بین بردن آبهای راکد می تواند تحت شرایط خاص بیماریهای مالاریا و … را کنترل نماید.
بهبود دسترسی و رفت و آمد به اراضی: پایین آوردن سطح آب زیرزمینی و دفع آب سطحی دسترسی به اراضی را بهبود خواهد داد.
بهبود شرایط محیط زیست: پایین آوردن سطح آب زیرزمینی و کاهش شوری در اراضی تخریب محیط زیست را از بین برده یا کاهش خواهد داد(پذیرا،۱۳۸۷).
۱-۲-نیاز به زهکشی
به منظور تضمین سرمایه گذاری در آبیاری و حفاظت منابع اراضی، زهکشی به عنوان یک مؤلفه ضروری محسوب می شود. در طی نیمه دوم قرن بیستم در حدود ۱۵۰ میلیون هکتار از اراضی تحت کشت و اراضی ماندابی و شور عمدتاً در اروپا، شمال آمریکا و خاورمیانه و محدوده کوچکی در آسیا زهکشی اجرا شده و این امر منجر به پیشرفت قابل توجهی در تولید مواد غذایی شده است. زهکشی همچنین به دگرگونی و تقویت کشاورزی کمک خواهد کرد به طوریکه بخش کشاورزی، پایداری اقتصادی و قابلیت رقابت بیشتری را بدست میآورد. با این حال در مقیاس جهانی هنوز زهکشی به میزان کافی به انجام نرسیده است. از بیش از ۱۵۰۰ میلیون هکتار از اراضی کشت شده (آبی یا دیم) در سطح جهان فقط در حدود ۱۴ درصد به برخی از انواع زهکشی مصنوعی مجهز شده اند (شکل(۱-۲)- الف.) در نتیجه، بخشهای وسیعی از اراضی کشاورزی موجود هنوز از زهکشی ناکافی یا شوری رنج میبرند. به عنوان مثال در نواحی خشک و نیمه خشک در حدود ۲۰ تا ۳۰ میلیون هکتار دارای محدودیتهای زهدار بودن و شوری زیاد خاک ناشی از آبیاری هستند(پذیرا، ۱۳۸۷).
برای تأمین غذای جمعیت در حال رشد جهان و دور کردن گرسنگی از جهان، نیاز به تولیدات غذایی در ۲۵ سال آتی دو برابر خواهد شد. بخش اعظمی از این افزایش از طریق سرمایه گذاری در اراضی در امر آبیاری و زهکشی در نواحی کشاورزی موجود تأمین خواهد شد (شکل(۱-۲)- ب). این سرمایه گذاری شامل احیای اراضی که در حال حاضر به تجهیزات آبیاری مجهز شده اند می شود که با بهره گرفتن از سیستمهای زهکشی زیرزمینی لولهای و بهبود مدیریت آب، صورت خواهد گرفت و می تواند با هزینه نسبتاً کمی، امکان بهره برداری از این اراضی در حدود پتانسیل تولید آنها را فراهم سازد. برای رسیدن به این هدف، برآوردها نشان میدهد که بایستی در حداقل ۱۵-۱۰ میلیون هکتار زهکشی به انجام برسد(پذیرا، ۱۳۸۷).
شکل ۱- ۲زهکشی به عنوان یک بخش ضروری برای تولید مواد غذایی عمل میکند، الف: نواحی کشاورزی در سطح جهانی مجهز شده با، یا بدون آبیاری یا زهکشی ب: تولیدات زراعی حاصل از اراضی کشاورزی با یا بدون شبکه های زهکشی و آبیاری در سال ۲۰۰۰ و ۲۰۲۵ (براساس آمار ICID ،۲۰۰۳).
۱-۳-انواع روشهای زهکشی
در مناطق مرطوب هدف اولیه از زهکشی کشاورزی پایین آوردن سطح ایستابی از ناحیه توسعه ریشهها است تا تهویه کافی پس از بارندگی و آبیاری فراهم شود. دومین هدف، فراهم آوردن امکان دسترسی به مزرعه و تردد در آن برای کاشت و برداشت به موقع است. تحت این شرایط سیستمهای زهکشی روباز بیشتر معمول هستند، اما عملیات کشاورزی در بیشتر حالات ترکیب آن با زهکشی زیرزمینی را برای پایین آوردن سریع سطح آب زیرزمینی بعد از بارندگی یا در پایان فصل بارندگی ضروری میسازد. در نواحی خشک و نیمه خشک، هدف اولیه از زهکشی کشاورزی، دفع نمکهای تجمع یافته در ناحیه توسعه ریشهها و کنترل شوری ثانویه با پایین آوردن سطح آب زیرزمینی میباشد. این اهداف می تواند هم با زهکش لولهای و هم روباز بدست آید. اما در بیشتر موارد زهکشی لولهای راه حل عملیتری است(پذیرا ۱۳۸۷).
سیستمهای زهکشی بر دو نوع شبکه اصلی و زهکشهای مزرعه هستند. سیستم زهکشی مزرعه سطح آب زیرزمینی را در مزرعه کنترل می کند و آب مازاد حاصل از آبیاری و بارندگی را خارج می کند. سیستمهای زهکشی اصلی آب را به خروجی حوضه هدایت می کنند. سیستمهای زهکشی مزرعه هم میتوانند شبکه زهکشی سطحی باشند و هم زیرزمینی که سیستمهای زهکشی سطحی زمانیکه جریانهای سطحی یا آب ماندگی در سطح خاک اتفاق میافتد به کاربرده می شود (شکل(۱-۱)- الف.( سیستمهای زهکشی زیرزمینی معمولاً زمانیکه مشکلاتی از نظر سطح آب زیرزمینی خیلی کم عمق یا شوری ثانویه وجود دارد به کار برده می شود (شکل(۱-۱)- پ):
زهکشی زیرزمینی به صورت چهار نوع زیر احداث میشوند ( شکل(۱-۳)) :
زهکشی با چاه (زهکشی عمودی)
زهکشی مول (زهکشی افقی)
زهکشی روباز (زهکشی افقی، نهر زهکشی نیز نامیده می شود)
زهکشی لولهای (زهکشی افقی و زهکشی تنبوشهای هم نامیده می شود)
۱-۳-۱-زهکشی بوسیله چاه
زهکشی بوسیله چاه شامل شبکه ای از چاهها برای پایین آوردن سطح ایستابی میباشد. همچنین در این روش امکاناتی برای پمپ و زهکشی سطحی به منظور دفع آب پمپاژ شده مورد نیاز است. این روش در نواحی با نفوذپذیری بالا و آب زیرزمینی بدون شوری که می تواند مجدداً برای آبیاری استفاده شود، به کار میرود. این روش به عملیات بهره برداری و نگهداری منظم و فشرده و منبع قدرت الکتریکی یا دیزلی به صورت مستمر نیاز دارد.
۱-۳-۲-زهکشی به روش مول
زهکشی مول یا لانه موشی عبارت از یک مجرای پوشش نشده زیرزمینی است که با کشیدن یک شیء صلب که معمولاً یک استوانه به شکل گوه در انتها است، در داخل خاک در شیب و عمق مناسب، بدون حفر ترانشه ایجاد می شود. زهکشی مول فقط تحت شرایط خیلی خاص به خصوص در خاکهای رسی پایدار به کار میرود. در زهکشی مول اثر تخلیه سریع آب مازاد از لایه های سطحی بیشتر از کنترل سطح ایستابی به تنهایی مورد نظر است. زهکشهای مول دارای عمر مفید در حد فقط چند سال هستند و میبایست متناوباً بازسازی شوند.
۱-۳-۳-شبکه زهکشی روباز
زهکش روباز عبارت از کانالی است که هم جریانات سطحی و هم زیرزمینی را به صورت روباز هدایت می کند. زهکشهای روباز وظیفه زهکشی سطحی و زیرزمینی را بطور توأم به انجام میرسانند. مهمترین معایب شبکه زهکشی روباز عبارتند از:
تلفات زمین ۲- تداخل با شبکه آبیاری ۳-تقسیم کردن اراضی به واحدهای کوچک ۴- مزاحمت برای عملیات زراعی (مکانیزه) و ۵-نیاز به نگهداری دایمی
۱-۳-۴- شبکه زهکشی لولهای
زهکش لولهای عبارت از لوله مدفونی است (بدون توجه به جنس، اندازه و شکل آن) که آب زیرزمینی اضافی را برای کنترل سطح ایستابی در یک عمق مناسب منتقل می کند. سیستمهای زهکشی لولهای در لایه زیرین خاک (معمولا در عمق بیش از ۷/۰ متر) نصب می شود. بنابراین مزیت آن عدم تداخل با عملیات زراعی بوده و اراضی میتوانند در بالای زهکش کشت شوند. در این روش تلفات اراضی وجود نداشته و چنانچه سیستمها به طور صحیح ساخته شوند، نیازهای نگهداری حداقل خواهند بود. چنانچه رواناب سطحی ایجاد شوند، به زهکشهای روباز کمعمق نیز علاوه بر زهکشهای زیرزمینی نیاز خواهد بود(اکرم،۱۳۸۱).
شکل ۱- ۳روش های چهارگانه زهکشی، شامل الف: زهکشی با چاه، ب: زهکشی لانه موشی، پ: زهکشی روباز، ت: زهکشی لوله ای
سیستمهای زهکشی لولهای زیرزمینی به صورت دو نوع زیر احداث میشوند:
شبکه های منفرد و ۲- شبکه های مرکب
در سیستمهای زهکشی لولهای منفرد، زهکشهای مزرعه، لولههای زیرزمینی هستند که به داخل زهکشهای جمع کننده روباز تخلیه میشوند (شکل(۱-۴)- الف) درسیستمهای زهکشی لولهای مرکب، زهکشهای جمع کننده شامل لولههای سوراخدار یا بسته هستند که به داخل یک زهکش اصلی روباز بطور ثقلی یا توسط پمپ تخلیه میشوند. سیستم جمعکننده به نوبه خود ممکن است ترکیبی از جمعکننده های فرعی و یک جمعکننده اصلی باشد (شکل(۱-۴)- ب).
شکل ۱- ۴انواع زهکش های لوله ای الف: شبکه منفرد( مانند هلند) ب: شبکه مرکب ( مانند مصر)
۱-۴- زهکشی در اراضی شالیزاری
اهداف زهکشی در اراضی شالیزاری شامل فراهم کردن شرایط برای آماده سازی زمین، استقرار گیاه، آماده سازی زمین برای برداشت، مقابله با مواد سمی تولید شده در اثر شرایط احیایی خاک (مسمومیت آهن، کمبود روی و…)، جذب بهتر مواد غذایی، جلوگیری از استغراق بیش از حد در هنگام بارندگی، توسعه کشت دوم، آماده کردن شرایط رطوبتی خاک برای حرکت ماشینآلات در مرحله شخم و برداشت، تهویه خاک، بهبود شرایط فیزیکی خاک، فراهم کردن شرایط برای جوانهزنی در کشت مستقیم و… میباشد.
بارندگی زیاد در نیمه دوم سال در مناطق شالیکاری، سنگینی بافت خاک، ضریب آبگذری و نفوذپذیری کم، فقدان ساختمان و چسبندگی خاکها، ایجاد گلخرابی به عنوان شخم، ایجاد لایه هاردپن در عمق کم، شیب کم و نامناسب بودن زهکشی طبیعی از مختصات اراضی شالیزاری شمال کشور میباشد. در سایر مناطق شالیکاری نیز بجز بارندگی سایر مختصات تقریبا مشابه میباشند. بدیهی است که از دیدگاه زهکشی این خصوصیات خاکی موجب کم شدن شدید فاصله زهکشها و افزایش شدید هزینه خواهد گردید .در عین حال اجرای زهکش در شرایط خاکهای مرطوب و چسبنده بسیار مشکل و هزینهبرخواهد بود. همچنین وجود سخت لایه در عمق کم (حدود۳۰ سانتیمتر( موجب جلوگیری از نفوذ آب به لایه های پایینتر خواهد شد که طبعاً حرکت آب در پروفیل خاک به سمت زهکشها را با اشکال مواجه خواهد ساخت(اکرم،۱۳۸۱).
اما مهمترین ویژگی این اراضی را میتوان نیاز به غرقابی و یا حالتهای نزدیک به اشباع در دوره کشت برنج برشمرد. به سخن دیگر، در دورهای از سال (بخشی از زمان کشت شالی ) خروج آب از سطح زمین و پروفیل خاک مطلوب نمی باشد. بنابراین سیستم زهکشی باید بتواند با این وضعیت (که ظاهرا متناقض است( سازگار باشد .این امر با مد نظر قرار دادن اهداف مختلف زهکشی و نحوه مدیریت زراعی برنج میسر خواهد بود. به دلیل مساعد بودن شرایط آب و هوایی، مناسب بودن بستر(کشت شالیزار) و نیروی کار فراوان در استانهای شمالی کشور، امکان کشت محصولات فصل خنک، خصوصا سبزیجات میسر میباشد. از آنجایی که میزان بارندگی در نیمه دوم سال بالا بوده و به تبع آن عمق سطح ایستابی کم خواهد شد که برای اکثر محصولات مضر میباشد لذا تجهیز این اراضی به سیستم زهکشی زیرزمینی ضروری میباشد. (اکرم،۱۳۸۱).
انتخاب نوع سیستم زهکشی سطحی یا زیرزمینی با توجه به موارد فوقالذکر بستگی به امکانات اقتصادی و فنی دارد. بدین دلیل سیستمهای زیرزمینی حتی در آن دسته از اراضی که طرح تجهیز و نوسازی در آنها انجام میگیرد، تاکنون مورد توجه واقع نشده است. اما زهکشی سطحی به دلیل هزینه پایینتر و نیاز به امکانات اجرایی سادهتر بخصوص برای مقابله با بارندگیهای شدید از ابتدا مورد توجه کشاورزان بوده است. بخصوص در طرحهای تجهیز و نوسازی احداث آن در انتهای کرتها از قسمت های مهم هر طرح می باشد(اکرم،۱۳۸۱).
۱-۵ نیاز زهکشی اراضی شالیزاری
۱-۵-۱- زهکشی شالیزار در اواسط فصل رشد برنج
زهکشی شالیزارها به مدت ۷ تا ۱۰ روز در پایان دوره پنجه زنی و ابتدای رشد زایشی، اثرات مطلوبی بر افزایش عملکرد این محصول دارد. این عمل اجازه میدهد تا زمین خشک شده و ترکهای مویی در سطح زمین ایجاد گردد. در این فرایند، ضمن تهویه خاک، سموم جمع شده (مانند سولفید هیدروژن) در منطقه توسعه ریشه گیاه برنج نیز از محیط خارج میگردد. شکل(۱-۵) زمانهایی که خاکهای شالیزاری به زهکشی نیاز دارند را نشان میدهد.
۱-۵-۲- زهکشی در زمان برداشت
زهکشی مزرعه حدود ۱۰ تا ۱۵ روز قبل از برداشت محصولات اثرات مطلوبی بر کیفیت برنج داشته و شرایط مناسبی جهت برداشت آن ایجاد می کند. این اثرات شامل هم زمان رسیدن دانه های برنج، افزایش کیفیت محصولات برداشتی، تامین شرایط مناسب جهت برداشت دستی یا مکانیزه با بهره گرفتن از کمباینهای بزرگ میباشد. با توجه به نوع ماشینآلاتی که قرار است در زمان برداشت در سطح مزرعه تردد نمایند، تحملپذیری مورد نیاز خاک تعیین میگرددکه رابطه معکوسی بین رطوبت خاک و ظرفیت تحملپذیری آن وجود دارد.
شکل ۱- ۵ زمان های مورد نیاز برای زهکشی در اراضی شالیزاری
