اصول متعارف حاکم بر معاملات، زمینه حصول تراضی و انعقاد معامله فراهم می‌گردد، اما ویژگی‌های معاملات و بازار های بورس موجب شده است که قواعد عام قانون مدنی و دیگر مقررات، برای تنظیم معاملات بورس کافی نباشد. به بیان دیگر، تفاوت‌های عمده بین معاملات بورس با سایر معاملات اقتضا می‌کند که اصول و قواعد خاصی بر معاملات بورس حاکم باشد. اصل شفافیت بازار بورس، اصل رقابت منصفانه در معاملات بورسی، اصل نظارت، اصل تشریفاتی بودن معاملات و لزوم حل و فصل اختلافات حرفه‌ای بازار سرمایه از طریق هیأت داوری بورس اصولی است که خاص این نوع معاملات هستند.
 واژگان کلیدی: معاملات، بازار بورس، اصل شفافیت، اصل نظارت، اصل رقابت منصفانه، اصل تشریفاتی بودن
فهرست اجمالی
مقدمه. 1
فصل اول- مفهوم، پیشینه و انواع بازار بورس و معاملات بورس. 9
مبحث اول- بازار بورس 9
گفتاراول- مفهوم بازار بورس 9
گفتار دوم- پیشینه بازار بورس 11
مبحث دوم- انواع بازار و بازار بورس 16
گفتار اول- انواع بازار 17
گفتار دوم- انواع بازار بورس 25
مبحث سوم- معاملات بورس 35
گفتار اول- مفهوم و انواع معاملات بورس 35
گفتار دوم- روند شکل گیری معاملات بورس و اصول حاکم بر این معاملات. 46
فصل دوم- تبیین اصول شفافیت، نظارت و رقابت در معاملات بورس. 62
مبحث اول- تعریف و مبانی اصل شفافیت در معاملات بورس 63
گفتار اول- تبیین قوانیین و مقررات حاکم بر الزام ناشران به افشای اطلاعات. 64
گفتار دوم- ضمانت اجراهای نقض اصل شفافیت بازار 73
گفتار سوم- نقد مقررات حقوق ایران در زمینه اصل شفافیت معاملات بورس 79
مبحث دوم- اصل نظارت بر معاملات بورس 84
گفتار اول- مبانی، تحلیل مکاتب اقتصادی و شیوه های نظارت دولت بر بازار 84
گفتار دوم- نهاد ناظر بر بازار سرمایه. 98
گفتار سوم- نقد مقررات حقوق ایران در زمینه اصل نظارت بر معاملات بورس 109
مبحث سوم- اصل رقابت، تعریف، مبانی و جایگاه آن در معاملات بورس 115
گفتار اول- تعریف و مبانی حقوق رقابت. 116
گفتار دوم- هدف و لزوم اصل رقابت در معاملات بورس 120
گفتار سوم- ضمانت اجرای رعایت قواعد حقوق رقابت و مراجع قانونی اعمال ضمانت اجراها 124
گفتار چهارم- نقد مقررات حقوق ایران در زمینه اصل رقابت درمعاملات بورس 133
فصل سوم- اصل تشریفاتی بودن معاملات بورس و لزوم حل وفصل اختلافات از طریق داوری   141
مبحث اول- اصل تشریفاتی بودن معاملات بورس 142
گفتار اول- مراحل و نحوه‌ی انعقاد معاملات. 142
گفتار دوم- الزام به انجام معامله از طریق کارگزار 151
گفتار سوم- نقد مقررات حقوق ایران در زمینه اصل تشریفاتی بودن معاملات بورس 171
مبحث دوم- اصل لزوم حل و فصل اختلافات راجع به معاملات بورس از طریق داوری بورس 175
گفتار اول- جایگاه و ماهیت هیأت داوری مقرر در قانون بازار 176
گفتار دوم- نحوه‌ی عملکرد هیأت داوری در رسیدگی به اختلافات ناشی از معاملات. 176
گفتار سوم- نقد مقررات حل و فصل اختلافات ناشی از معاملات بورسی در هیأت داوری 179
نتیجه‌گیری 184
پیشنهاد. 188
فهرست منابع 191
فهرست تفصیلی
مقدمه. 1
بیان مساله: 1
ضرورت تحقیق: 3
پرسش های اصلی و فرعی: 4
سوال اصلی: 4
سوالات فرعی: 5
اهداف تحقیق: 5
هدف اصلی: 5
هدف فرعی: 5
مبانی نظری و پیشینه تحقیق: 6
1- مبانی نظری: 6
فصل اول- مفهوم، پیشینه و انواع بازار بورس و معاملات بورس 9
مبحث اول- بازار بورس 9
گفتاراول- مفهوم بازار بورس 9
بند اول- مفهوم بازار 10
بند دوم- مفهوم بورس. 10
گفتار دوم- پیشینه بازار بورس 11
بند اول- پیشینه بازار بورس در جهان: 11
بند دوم- پیشینه بازار بورس در ایران: 13
مبحث دوم- انواع بازار و بازار بورس 16
گفتار اول- انواع بازار 17
بند اول- بازار دارایی‌های واقعی: 17
بند دوم- بازار دارایی‌های اعتباری(مالی) و انواع آن: 19
الف- بازار پول: 20
ب- بازار سرمایه ( بازار بورس) 22
ج- بازار بیمه: 25
گفتار دوم- انواع بازار بورس 25
بنداول- بازار بورس اوراق بهادار و انواع آن: 26
الف- بازار اولیه: 26
ب- بازار ثانویه: 28
بند دوم- بازار بورس کالا. 30
بند سوم- بازار بورس انرژی 32
بند چهارم- بازار بورس ارز 34
مبحث سوم- معاملات بورس 35
گفتار اول- مفهوم و انواع معاملات بورس 35
بند اول- مفهوم معاملات بورس. 36
بند دوم- انواع معاملات بورس. 36
الف- معاملات اصلی 37

معاملات عادی (خرد) 37
 

معاملات عمده 40
ب- معاملات فرعی 41

قرارداد سبدگردانی 42
 

قرارداد بازارگردانی 43
گفتار دوم- روند شکل گیری معاملات بورس و اصول حاکم بر این معاملات. 46
بند اول- روند شکل گیری معاملات بورس. 46
بند دوم- اصول حاکم بر معاملات بورس. 49
الف- اصل شفافیت بازار بورس ( عدالت در دسترسی به اطلاعات) 51
ب- اصل نظارت در بازار بورس: 53
ج- اصل رقابت منصفانه در بازار بورس. 56
د- اصل تشریفاتی بودن معاملات بورس. 58
ه- اصل حل و فصل اختلافات از طریق هیأت داوری: 59
فصل دوم- تبیین اصول شفافیت، نظارت و رقابت در معاملات بورس 62
مبحث اول- تعریف و مبانی اصل شفافیت در معاملات بورس 63
گفتار اول- تبیین قوانیین و مقررات حاکم بر الزام ناشران به افشای اطلاعات. 64
بند اول- افشای اطلاعات در بازار اولیه. 64
بند دوم- افشای اطلاعات در بازار ثانویه. 66
بند سوم- تبیین آراء هیآت رسیدگی به تخلفات در ارتباط با عدم شفافیت در ارائه اطلاعات 68
گفتار دوم- ضمانت اجراهای نقض اصل شفافیت بازار 73
بند اول- مسئولیت مدنی ناشی از نقض اصل شفافیت بازار 74
الف- فعل زیانبار 74
ب- وجود ضرر 76
ج- رابطه‌ی سببیت. 77
بند دوم- مسئولیت کیفری 78
گفتار سوم- نقد مقررات حقوق ایران در زمینه اصل شفافیت معاملات بورس 79
مبحث دوم- اصل نظارت بر معاملات بورس 84
گفتار اول- مبانی، تحلیل مکاتب اقتصادی و شیوه های نظارت دولت بر بازار 84
بند اول- مبانی نظارت دولت بر بازار 85
بند دوم- تحلیل مکاتب اقتصادی مبنی بر دخالت دولت در اقتصاد. 86
الف_ مکتب اقتصادی کلاسیک. 87
ب_مکتب اقتصادی نئوکلاسیک. 88
ج- مکتب اقتصادی کینز. 90
بند سوم- شیوه‌های نظارت دولت بر معاملات بورس. 91
الف-وضع مقررات و قوانین مربوط به نظارت 93
ب- تحدید اصل آزادی قراردادها در معاملات بورس. 94
ج- تضمین حسن اجرای مقررات 97
گفتار دوم- نهاد ناظر بر بازار سرمایه. 98
بند اول- جایگاه نهاد ناظر در بازار سرمایه. 100
بند دوم- ساختار و وظایف نهاد ناظر در بازار سرمایه. 102
الف- ساختار و وظایف شورای عالی بورس. 103
ب- ساختار و وظایف سازمان بورس و اوراق بهادار 105
گفتار سوم- نقد مقررات حقوق ایران در زمینه اصل نظارت بر معاملات بورس 109
مبحث سوم- اصل رقابت، تعریف، مبانی و جایگاه آن در معاملات بورس 115
گفتار اول- تعریف و مبانی حقوق رقابت. 116
بند اول- تعریف حقوق رقابت. 116
بند دوم- مبانی حقوق رقابت. 118
گفتار دوم- هدف و لزوم اصل رقابت در معاملات بورس 120
بند اول-هدف اصل رقابت در معاملات بورس. 120
بند دوم- لزوم اصل رقابت منصفانه در معاملات بورس. 123
گفتار سوم- ضمانت اجرای رعایت قواعد حقوق رقابت و مراجع قانونی اعمال ضمانت اجراها 124
بند اول- ضمانت اجرای رعایت قواعد حقوق رقابت. 125
بند دوم: مراجع قانونی اعمال ضمانت اجراها 128
الف- شورای رقابت. 128
ب- هیأت تجدیدنظر شورای رقابت. 130
ج- مراجع قضایی دادگستری 132
گفتار چهارم- نقد مقررات حقوق ایران در زمینه اصل رقابت درمعاملات بورس 133
فصل سوم- اصل تشریفاتی بودن معاملات بورس و لزوم حل وفصل اختلافات از طریق داوری   141
مبحث اول- اصل تشریفاتی بودن معاملات بورس 142
گفتار اول- مراحل و نحوه‌ی انعقاد معاملات. 142
بند اول- ثبت سهام نزد سازمان بورس. 145
بند دوم- تشریفات ثبت نزد سازمان 147
بند سوم- پذیرش و عرضه‌ی سهام. 149
گفتار دوم- الزام به انجام معامله از طریق کارگزار 151
بند اول: تبیین جایگاه و ماهیت حقوقی عمل کارگزار 153
بند دوم- شرایط و نحوه‌ی عملکرد کارگزار در انعقاد معاملات 160
الف_شرایط فعالیت کارگزاران 161
ب- شرایط دریافت و اجرای سفارش مشتریان 163
بند سوم- نحوه‌ ی تراضی طرفین معامله. 165
الف- نحوه‌ی اعلام اراده 165
ب- توافق دو اراده در بیع کالا و سهام. 166
ج- اشتباه اراده و آثار آن: 169
گفتار سوم- نقد مقررات حقوق ایران در زمینه اصل تشریفاتی بودن معاملات بورس 171
مبحث دوم- اصل لزوم حل و فصل اختلافات راجع به معاملات بورس از طریق داوری بورس 175
گفتار اول- جایگاه و ماهیت هیأت داوری مقرر در قانون بازار 176
گفتار دوم- نحوه‌ی عملکرد هیأت داوری در رسیدگی به اختلافات ناشی از معاملات. 176
بند اول: فرآیند تشکیل پرونده در هیئت داوری: 177
الف- تکمیل فرم مخصوص رسیدگی در هیأت داوری: 177
ب- واریز هزینه داوری و ارائه مدارک و مستندات: 177
ج- گواهی عدم سازش از کانون مربوطه: 178
گفتار سوم- نقد مقررات حل و فصل اختلافات ناشی از معاملات بورسی در هیأت داوری 179
نتیجه‌گیری 184
پیشنهاد. 188
فهرست منابع 191
مقدمه
بیان مساله:
بورس بازاری متشکل و رسمی است که در آن معاملات اوراق بهادار از قبیل سهام شرکت‌ ها و اوراق مشارکت در بورس اوراق بهادار، مواد خام و اولیه در بورس کالا و مشتقات سوخت همانند منابع هیدروکربوری، نفت، گاز و برق در بورس انرژی تحت ضوابط و قوانین خاصی انجام می‌پذیرد. ساختار بورس ایران بر اساس قانون بازار اوراق بهادار مصوب سال 1384 به دو نهاد نظارتی و اجرایی تقسیم شده است. شورای عالی بورس و سازمان بورس و اوراق بهادار وظیفه سیاست‌گذاری و نظارت بر بازار سرمایه را بر عهده دارند و شرکت‌های بورس نهادهای اجرایی بازار بورس هستند. در قواعد عمومی قراردادها معاملات با رعایت شروط صحت و اصول متعارفی که حاکم بر آن است، زمینه حصول تراضی و انعقاد معامله فراهم می‌گردد و حاکمیت اراده متعاملین به عنوان یک اصل و قاعده پذیرفته شده است. “اصل حاکمیت اراده یک اصل مهم فلسفی است که از قرن‌ها پیش مورد توجه حقوق دانان بوده و مبنای نظریه‌ی تعهدات به شمار می‌آمده است”(صفایی،1387، ص 44). تجربه نشان داده است که آزادی قراردادی راه عادلانه‌ی تأمین نظم در روابط مالی مردم است، به همین جهت در اقتصاد آزاد قانونگذار ترجیح می‌دهد به جای وضع قاعده برای تمامی روابط نامحدود اجتماعی توافق اشخاص را محترم شمرد و تنها در مواردی که نظم عمومی و منافع جامعه ایجاب می‌کند، این آزادی را محدود کند”(کاتوزیان، 1386، ص 145). اما معاملات در بورس تابع شرایط و احکام خاصی است؛ ویژگی‌های معاملات، و بازار های بورس موجب شده است که قواعد عام قانون مدنی و دیگر مقررات، برای تنظیم معاملات بورس کافی نباشد. به بیان دیگر، تفاوت‌های عمده بین معاملات بورس با سایر معاملات اقتضا می‌کند که اصول و قواعد خاصی بر معاملات بورس حاکم باشد.
معاملات در بورس‌های رسمی بر اساس قوانین و مقررات بورس انجام می‌شود و سازمان های بورس ها بر روند آن نظارت دارند که این نظارت از طریق ناظران معاملات یا همان ناظران تالار بورس ها انجام می‌شود. دراین نوع معاملات نحوه‌ی انجام معامله توسط سازمان‌های بورس مشخص می‌شود و به اراده طرفین واگذار نمی‌شود. این سازمان ها بویژه بر حفظ فضای رقابتی بورس نظارت دارند”(امینی، 1388، ص 128). قسمت اخیر ماده‌ی 6 دستور العمل اجرایی معاملات قراردادهای آتی در شرکت بورس کالای ایران مصوب 19/12/1386 و اصلاحی10/9/1388 هیآت مدیره سازمان بورس مقرر می‌دارد: «فعالیت در این بازار بمنزله‌ی پذیرش مفاد این دستورالعمل است.» نتیجه‌ی این امر این است که یک معامله زمانی از نظر بورس صحیح تلقی می‌شود و تضمین‌های یک معامله بورسی را می‌یابد که مطابق مقررات بورس انجام شده باشد پس مقررات این دستورالعمل شرط ضمنی رابطه طرفین است. قسمت اخیر بند دو ماده یک آیین نامه معاملات در شرکت بورس اوراق بهادار تهران مصوب 25/10/1385 شورای عالی بورس اوراق بهادار در این خصوص مقرر می‌دارد: «هر معامله زمانی قطعیت می‌یابد که به تآیید بورس برسد.» از دیگر خصیصه‌های مقررات بازار بورس لزوم ارجاع اختلافات ناشی از فعالیت‌های حرفه‌ای بازار به هیآت داوری سازمان بورس اوراق بهادار است. ماده 36 قانون بازار