شاعر بر لزوم مجاهده و تحمّل مشقّت برای رسیدن به کمال تعالی تأکید دارد. و می گوید : پادشاهان نیز اگر سختی ها را تحمّل نکنند و نکوشند . عزّت و شکوه تاج و تخت پادشاهی چون دسته گرز و قبضه شمشیر دیگر هیبت و شکوهی ندارد و از بین خواهد رفت
تاج و تخت ملوک بی نم میغ
دسته گرز دان و قبضه تیغ
سنائی در این ابیات اخلاقی می گوید : برای پول و مال بی ارزشی که طعمه فلک برای فریب دادن من و توست در برابر مشتی افراد فرومایه ، آبروی خود را نریز و از آنان توقعی نداشته باشد و تملق نکن و فریبشان را نخور
از پی سیم و طعمه گردون
پیش مشتی خسیس ناکس دون
کیسه پر مدوز و پرده مدر
کاسه را بر ملیس و عشوه مخر
۲-۲-۴ فی الحفظ و المراقبه
((مسرع اوّل اشاره به مسموم کردن حضرت رسول است که یهودیی بزغاله ای را به زهر آلوده کرد و به حضور آورد و آن حضرت لقمه ای از آن بخورد و لیکن یاران را از خوردن آن باز داشت )) و مصرع دوم اشاره به ماجرایی است که در ازدواج فاطمه (س) اتفّاق افتاد بدین ترتیب که از جمله خواستگاران ازدواج با حضرت فاطمه ، عبدالرحمان عوف بود که چون چند بار خواستگاری کرد و سکوت حضرت رسول را مشاهده کرد گمان کرد باید مهریه مشخص شود سپس اموالش را بر شمرد رسول خدا خشم گرفت. و دست دراز کرد و از سنگ ریزه ی مسجد بر داشت و در کنار او ریخت آن سنگ ریزه در دست رسول خدا تسبیح گفت و در دامن عبدالرحمان عوف دٌرّ و مرجان گشت . ( رک تفسیر ابوالفتوح ج ۱۴ ،۲۴۶ ، نیزرک شرح تعرف ۴ ، ۱۹۳ )
زهر در کام او شکر گردد
سنگ در دست او گهر گردد
در این بیت با نکوهش و تحذیر شاعر می گوید : نادانی تو را گرفتار آتش دوزخ می کند و در خواب غفلت فرو می برد.
جاهلی مر ترا بر نار دهد
تا ترا کوک و کوکنار دهد
سنائی در این بیت اخلاقی و عرفانی تأکید دارد : خداوند برای حفظ مال و نفس و زندگی تو کافی است که به او توکل نمایی ولی تو او را فراموش کرده و وای بر تو …
از پی حفظ مال و نفس و نفس
او ترا بس تو کرده ای زو بس
۳-۲-۴ فی الحکمه و سبب رزق الرزاق
در این ابیات دینی و حکمی و اخلاقی ، سنائی بیان می دارد : که انسان حتّی زمانی که در شکم مادر است از رحمت و نعمت خداوند بهره مند می شود و روزی او ، از همان ابتدا مشخص شده است.
و حتّی بعد از دو سال که از شیر مادر محروم می شود. تمام درهای روزی زمین به روی او باز است. و او با تلاش و کوشش از آنها بهره مند می شود. و سنائی تأکید دارد: اگر خداوند یک در را ببندد ، دو در را باز می کند و اگر دو در را ببندد ، در عوض آن چهار در را باز می کند. پس ای انسان آگاه ،بدان هر موجودی روزی خود را دریافت می کند و صاحبّ روزی است.
