بسیاری از روانشناسان شناختی در دو دهه اخیر به طور ویژه و تخصصی مفهوم اصطلاح تفکر انتقادی را بررسی کرده‌اند. بر اساس، تفکر انتقادی به طور موثق به معنای ارزشیابی یا قضاوت کردن درباره درستی و نادرستی چیزی است و برخلاف مفروضات عامه هرگز به معنای منفی نگر یا عیب‌جویی نیست. این اصطلاح ماهیتاً فارغ از ارزش‌های مثبت و منفی است و غالباً به قضاوتی منتج می‌شود که مثبت، تصدیق کنند و حتی ستایش‌آمیز است. تفکر انتقادی ازنظر ماهیت الزاماًً نوعی ارزشیابی است؛ یعنی هر نوع ادعایی، منبعی یا باوری را به طور آشکار و مستمر به منظور قضاوت درباره درستی، اعتبار یا ارزش آن تجزیه‌و تحلیل می‌کند. تفکر انتقادی دربردارنده‌ی روشهای تفکری است که به تجزیه‌و تحلیل می‌پردازد و بر ارزشیابی تأکید می‌کند. این نوع تفکر برخلاف مهارت‌های قبلی یا حل مسئله و تصمیم‌گیری یک راهبرد نیست و مراحلی از اعمال و روشهای عملی فرعی را که شخص عموماً باید آن ها را طی کند شامل نمی‌شود، بلکه مجموعه‌ای از اعمال خاص است که به‌تنهایی با یک صورت ترکیبی به کار می‌رود ۰(شعبانی، تابستان ۱۳۹۳: ۷۵ تا ۷۸).
آنچه کودکان نیاز به انجام آن دارند تعلیم چه گونه آموختن است. به همین منظور بینه یک نظام کارورزی به نام ((ارتوپدی ذهنی)) را پیشنهاد نمود. این سیستم نوعی تربیت‌بدنی ذهنی می‌باشد و شامل تمرینات خاصی برای تقویت توجه، حافظه، ادراک، تجزیه‌و تحلیل، ابداع، تشخیص و اراده است.
الگوی رشد برای هر کودکی منحصربه‌فرد است و تحقیقات نشان می‌دهد، روشی که کودکان به وسیله آن آموزش می‌بینند می‌تواند اثر عمیقی روی پیشرفت آنان داشته باشد. حیطه‌هایی از خلاقیت و استعدادهای انسان وجود دارند که تئوری پیاژه به آن ها نپرداخته است. باوجوداین تحقیقات او بعضی عوامل مهم در آموزش چه گونه فکر کردن به کودکان را به شکل برجسته‌ای بیان می‌کند. بعضی از این عوامل که در طی کتاب به آن ها مراجعه خواهیم نمود عبارت‌اند از:
الف– باید دلایل بیانگر اینکه چرا کودک به این شیوه خاص می‌اندیشد موردتوجه قرار گیرند.
ب– باید به خاطر داشت که تفکر، عمل کردن است و نه صرفاً از مقوله‌ی حرف و سخن، به عبارت دیگر تفکر جریانی است فعال نه منفعل.
ج– کودکان باید مفاهیم کلیدی که به بروز استعدادهای آنان کمک می‌کنند را کشف نمایند (فیشر، ۱۳۸۵: ۳۰ تا ۳۳)
۲-۲-۱۰- مهارت های تفکر انتقادی
در توصیف و تحلیل تفکر، مهارت‌های زیر برای تقویت تفکر انتقادی ضروری است
الف) تعریف و شفاف سازی مسئله، شامل
-
- تشخیص دیدگاه های اصلی یا مسئله: توانایی تشخیص ایده اصلی در مقاله ، مباحثه یا فیلم سیاسی، با توانایی تشخیص دلایل و نتایج مباحثه.
-
- مقایسه شباهتها و تفاوت‌ها: توانایی مقایسه تشابهات و تفاوت های چند اندیشه، شیء، فرد یا موقعیت در زمانی خاص یا در زمان‌های مختلف؛
-
- تشخیص اطلاعات مربوط به مسئله: توانایی تشخیص اطلاعات مربوط ونامربوط یا قابل بررسی و غیرقابل بررسی درباره ی مسئله مورد نظر؛
- تنظیم سؤال های مناسب: توانایی تنظیم سؤال هایی که به فهم عمیقتر و روشنتر دیدگاه یا موقعیت منجر می شود.
ب) قضاوت درباره ی اطلاعات مربوط به مسئله، شامل:
۵٫ تمایز میان حقیقت، عقیده و قضاوت مستدل: توانایی به کارگیری معیار علمی برای تعیین کیفیت مشاهده، استنتاج و قضاوت؛
۶٫ بررسی انطباق مفاهیم: توانایی تشخیص توافق و سازگاری مفاهیم و بافت اطلاعات با یکدیگر؛
۷٫ تشخیص مفروضات بیان نشده: توانایی تشخیص مفروضاتی که با صراحت بیان نشده است.
۸٫ تشخیص چارچوب‌ها و کلیشه های ثابت: توانایی تشخیص عقاید کلیشه ای ثابت درباره افراد، گروه، یا ایده ها؛
۹- تشخیص عوامل احساسی ، تبلیغاتی و مطالب سوگیری شده: توانایی تشخیص سوگیری‌های مواد نوشتاری و تصویری و اعتبار منابع ؛
۱۰٫تشخیص نظام های ارزشی و جهان بینی های متفاوت: توانایی تشخیص تشابهات و تفاوت های میان نظام های ارزشی و جهان بینی های مختلف.
بیر (۱۹۸۵) این کلمه را به طور مکرر به کار برد. قضاوت اصطلاح خوب و مفیدی برای تحلیل تفکر انتقادی است.بیر قضاوت را تعبیر و تفسیر اطلاعات و تشخیص اظهارات سوگیری شده تعریف کرده‌است.
ج) حل مسئله یا استخراج نتایج شامل:
۱۱٫تشخیص کفایت اطلاعات جمع آوری شده: توانایی تصمیم گیری درباره ی کفایت اطلاعات به دست آمده در مورد کیفیت و کمیت به دست آوردن نتایج ، فرضیه های تنظیم شده، تصمیم گیری و تعمیم؛
۱۲٫پیش‌بینی نتایج احتمالی: توانایی پیش‌بینی یک رخداد یا رخدادهای مختلف.
بیر از کسانی است که فعالیت‌ها یا مهارت‌هایی مانند مقایسه کردن[۳۹]، تشخیص دادن[۴۰](پیش‌بینی و توالی)، قضاوت کردن[۴۱]، تجزیه‌و تحلیل کردن و ارزیابی کردن را از اجزاء مهارت‌های تفکر انتقادی می‌داند. وی هشت فهرست مختلف از مهارت‌های تفکر انتقادی را که متخصصان تعلیم و تربیت مطرح کرده‌اند نیز جمع آوری کرده‌است که درمجموع شامل شصت عنوان می‌شود. دامنه موضوعات آن‌چنان گسترده است که از تفاوت قائل شدن بین اطلاعات و متغیرها گرفته تا کشف تناقض‌ها، اعتبار مشاهدات و تمایل و سوگیری‌ها را شامل می‌شود.
یکی از فهرست‌های هشت‌گانه فهرست انیس (۱۹۶۲) است که بیر احتمالاً تجزیه‌و تحلیل تفکر انتقادی را به وسیله آن یادآور شده است. این فهرست شامل دوازده عنصر از عناصر تفکر انتقادی است:
-
- به دست آوردن معنای یک عبارت
-
- قضاوت درباره ابهام یا عدم ابهام استدلال،
-
- قضاوت درباره تناقضات موجود در عبارت؛
-
- قضاوت درباره صراحت عبارات
-
- قضاوت دربار ه ی نتیجه‌گیری
-
- قضات درباره چگونگی کاربرد اصل خاص عبارات
-
- قضاوت درباره اعتبار مشاهدات
-
- قضاوت درباره تضمین نتایج استقرایی
-
- قضاوت درباره صریح و روشن بودن مسئله
-
- قضاوت درباره مفروضات
-
- قضاوت درباره کفایت تعاریف
